Kazakistan açısından Türkmenistan, Orta Asya bağlamında stratejik öneme sahip komşu ülkelerden biridir. İki ülke arasındaki ilişkiler her geçen gün daha da gelişmektedir. 2021 yılının Temmuz ayına ait bir habere göre, taraflar arasındaki ticaret hacmi, 2021 yılının Ocak-Mayıs aylarını kapsayan döneminde 74,6 milyon doları aşmıştır. Aynı zamanda bu miktar, 2020 senesinin aynı dönemiyle kıyaslandığında %49 daha fazladır. Bununla birlikte Kazakistan’ın mevzubahis dönemde Türkmenistan’a yönelik ihracatı 48,6 miyon dolar olarak gerçekleşmiştir.[1]
Türkmenistan’ın ise Kazakistan’a ihraç edilen ürün hacmi, 2021 yılının Ocak-Nisan aylarını kapsayan döneminde 2020 senesinin aynı dönemine göre, %99,2 oranında artmıştır. Dahası ilgili dönemde Türkmenistan’ın Kazakistan’dan ithalatı %6,9 daha fazla olmuştur. İthal edilen ürünler arasında mobilya, elektronik ve teknolojik ekipmanlar, taş, çimento ve alçının yanı sıra kâğıt ve karton ürünleri de yer almaktadır.[2] Ayrıca ekonomik alanda artan Kazakistan-Türkmenistan işbirliğinin belirli projeler üzerinden derinleştirilmesiyle ilgili görüşmelerin yapılması noktasında iki ülke yetkililerinin karşılıklı ziyaretlerde bulunmaları konusunda anlaşmaya varılmıştır.
Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, 24-25 Ekim 2021 tarihleri arasında resmi bir ziyaret için Türkmenistan’a gitmiştir. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Gurbangulı Berdimuhamedov’la görüşen Tokayev’in beraberindeki heyet de Türkmen yetkililerle çeşitli temaslarda bulunmuştur. Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat’ta yapılan görüşmelerin ardından taraflar önemli anlaşmalara ve mutabakat zaptlarına da imza atmışlardır. Kazakistan Cumhurbaşkanlığı Basın Servisi’ne göre Berdimuhamedov, Tokayev’in Türkmenistan’a gerçekleştirdiği ziyaretin ikili ilişkileri teşvik edeceğini ve yeni bir seviyeye taşıyacağını dile getirmiştir.
Tokayev ise 2022 yılında Kazakistan’da Türkmenistan Kültür Günleri etkinliklerinin düzenlenmesine ilişkin önerisini yinelemiştir.[3] Buna ek olarak Kazak lider, ülkesinin Türkmenistan’a yaptığı toplam 130 milyon dolar değerinde ve 60’tan fazla sektördeki mal ihracatını arttırmaya hazır olduklarını da vurgulamıştır.[4] Tüm bu açıklamalar ise tarafların iyi komşuluk ilkesi çerçevesinde ikili münasebetleri geliştirme iradesi ortaya koydukları şeklinde yorumlanmıştır.[5]
Yapılan görüşmelerin ardından Kazakistan ve Türkmenistan resmi heyetleri arasında imzalanan ikili sözleşmelerin yanı sıra Tokayev ile Berdimuhamedov tarafından Ortak Bildiri de yayınlanmıştır.[6]
Ziyaret kapsamında imzalanan anlaşmalar ise şunlardır:
- Kazakistan ile Türkmenistan Arasında İki Ülke Sınırının ve Hazar Denizi’nde Balıkçılık Bölgesi Bitişik Yerlerinin Belirlenmesine İlişkin Anlaşma
- Kazakistan ve Türkmenistan Hükümetleri Arasında Kazakistan-Türkmenistan Sınır Prosedürüne İlişkin Anlaşma
- Kazakistan Maliye Bakanlığı ile Türkmenistan Devlet Gümrük Servisi Arasında Kazakistan-Türkmenistan Arasında Taşınan Mal ve Araçlarla İlgili Ön Bilgi Alışverişinin Düzenlenmesine İlişkin Anlaşma
- Jusan Mobile ile Turkmentelecom telekomünikasyon sistemlerinin Kazakistan-Türkmenistan Sınırındaki Kablo Hattının Bilgi İletişim ve Telekomünikasyon Ağlarının Oluşturulmasına İlişkin Anlaşma
Bahis geçen anlaşmaların yanı sıra taraflar arasında 13 mutabakat zaptı da imzalanmıştır.[7] Bu da iki ülkenin yakın işbirliği geliştireceğinin göstergesidir. Söz konusu işbirliği ise Orta Asya için büyük önem taşımaktadır. Zira Nur-Sultan-Aşkabat hattındaki münasebetler, Çin ve Rusya başta olmak üzere bölgedeki diğer ülkelerin dikkatini çekecektir. Üstelik imzalanan belgeler, sadece iki ülke arasında kalmayacak; aynı zamanda diğer küresel ve bölgesel aktörlerin Orta Asya politikasına da yansıyacak sonuçlar doğuracaktır.
Bu kapsamda Çin’in, Kuşak-Yol Projesi çerçevesinde hem Kazakistan hem de Türkmenistan’a yönelik yatırımlarını artıracağı tahmin edilebilir. Pekin, Kazakistan ve Türkmenistan üzerinden Hazar Denizi ile Kafkasya bölgesine doğru transit geçişin sağlanmasını arzulamaktadır. Bu yüzden de Nur-Sultan-Aşkabat hattındaki süreçleri yakından takip ederek kendi ulusal çıkarlarına ulaşmak istemektedir.
Kazakistan-Türkmenistan ilişkilerini yakından takip eden bir diğer aktör de Rusya’dır. Zira Orta Asya ülkeleri arasında gelişen işbirlikleri, Moskova’nın bölgedeki nüfuzunu zayıflatabilir. Yani bölge devletlerinin kendi potansiyellerine ulaşmaları, Rusya’ya olan bağımlılıklarını azaltabilir. Bu da Kremlin’in arzulamadığı bir netice doğurabilir.
Öte yandan Kazakistan-Türkmenistan ilişkileri, İran’ın da ilgisini çekmektedir. Çünkü gelişmeler, İran’ın Orta Asya’yla olan temaslarını arttırabilir. Örneğin Kazakistan’ın, Türkmenistan üzerinden İran’a yaptığı ihracat hacmini arttırması,[8] bu ülkenin yük trenlerinin Türkmenistan üzerinden İran’a ulaşmasını sağlayabilir.[9]
Dahası Kazakistan-Türkmenistan-İran Demiryolu[10] gibi önemli gelişmeler de tartışılabilir. Bunu ise Moskova’nın Orta Asya bölgedeki siyasi ve ekonomik dahil tüm alanlardaki mevcut etkisini sınırlandırmaya çalışan bir ortak hareket olarak yorumlamak mümkündür. Bu noktada Çin’in bölgedeki etkisini arttırmak ve Rusya’yı sınırlandırmak amacıyla atılacak adımları ve geliştirilecek projeleri destekleyeceği öngörülebilir. Yani Rusya’nın Orta Asya’ya yönelik esas düşünmesi gereken mevzu, Çin faktörüdür. Zaten Tokayev’in Aşkabat ziyareti çerçevesinde gündeme gelen projeler de Pekin’in çıkarlarına uygun gelişmelere kapı aralayabilir.
Nitekim Asya-Pasifik’te kriz yaşayan Pekin, ilgisini Orta Asya’ya yoğunlaştırmaktadır. Zaten Moskova’yı endişelendiren de budur. Dolayısıyla önümüzdeki süreçte söz konusu bölge, Rusya-Çin rekabetinin daha yoğun hissedildiği bir alan haline gelebilir.
Sonuç olarak Tokayev’in Türkmenistan ziyareti, Orta Asya ülkeleri arasında işbirliğinin artacağına işaret etmektedir. Bu da Rusya’nın bölgedeki nüfuzunun azalması anlamına gelmektedir. Buna karşılık bölgesel işbirliklerinin geliştirilmesi ve yeni projelerin hayata geçirilmesi Çin ve İran’ın bölge ülkeleriyle münasebetlerini derinleştirebilir. Bunun neticesinde ise Moskova-Pekin hattındaki rekabet Orta Asya üzerinden ön plana çıkabilir.
[1] “Gazagystan bilen Türkmenistanyň arasyndaky söwda dolanyşygy $74,6 milliona ýetdi”, Biznes Türkmenistan, https://business.com.tm/tm/post/7367/tovarooborot-kazahstana-s-turkmenistanom-za-pyat-mesyacev-dostig-746-millionov, (Erişim Tarihi: 25.10.2021).
[2] “Türkmenistanyň Gazagystana eksporty iki essä golaý artdy”, Biznes Türkmenistan, https://business.com.tm/tm/post/7088/turkmenskii-eksport-v-kazahstan-uvelichilsya-pochti-na-100, (Erişim Tarihi: 25.10.2021).
[3] “Қасым-Жомарт Тоқаев пен Гурбангулы Бердімұхамедов кеңейтілген форматта екіжақты келіссөз жүргізді,” Akorda, https://www.akorda.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-pen-gurbanguly-berdimuhamedov-keneytilgen-formatta-ekizhakty-kelissoz-zhurgizdi-259258, (Erişim Tarihi: 25.10.2021).
[4] “Казахстан готов поставлять в Туркменистан продукцию на 130 млн долларов– Токаев”, Informburo, https://informburo.kz/novosti/kazahstan-gotov-postavlyat-v-turkmenistan-produkciyu-na-130-mln-dollarov-tokaev, (Erişim Tarihi: 25.10.2021).
[5] “Казахстан готов нарастить экспорт в Туркменистан на $130 млн”, Kapital, https://kapital.kz/economic/99747/kazakhstan-gotov-narastit-eksport-v-turkmenistan-na-130-mln.html, (Erişim Tarihi: 25.10.2021).
[6] “Қасым-Жомарт Тоқаев пен Гурбангулы Бердімұхамедов БАҚ өкілдері үшін брифинг өткізді”, Akorda, https://www.akorda.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-pen-gurbanguly-berdimuhamedov-bak-okilderi-ushin-brifing-otkizdi-259632, (Erişim Tarihi: 25.10.2021).
[7] Aynı yer.
[8] “Gazagystan Türkmenistanyň üsti bilen Eýrana eksportyny artdyrar”, Biznes Türkmenistan, https://business.com.tm/tm/post/7703/kazahstan-uvelichit-eksport-tovarov-v-iran-cherez-turkmenistan, (Erişim Tarihi: 26.10.2021).
[9] “Gazagystanyň ýük otlusy ilkinji gezek Türkmenistandan üstaşyr Eýrana bardy”, Biznes Türkmenistan, https://business.com.tm/tm/post/7458/v-iran-pribyl-pervyi-gruzovoi-poezd-iz-kazahstana-cherez-turkmenistan, (Erişim Tarihi: 26.10.2021).
[10] “Gazagystan-Türkmenistan-Eýran demir ýolunyň ähmiýeti nygtaldy”, Biznes Türkmenistan, https://business.com.tm/tm/post/6898/podcherknuta-vazhnost-zheleznoi-dorogi-kazahstanturkmenistaniran, (Erişim Tarihi: 26.10.2021).
