16 Kasım 2018 tarihinde Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Rogun Hidroelektrik Santrali’nin (HES) 600 megavat (MW) kapasiteli ilk ünitesinin açılışını yapmıştır.[1] İnşaatı kırk yıla aşkın süredir devam eden HES’in sadece ülke ekonomisi için değil aynı zamanda bölge jeopolitiği ve ekonomisi açısından da önemli sonuçlar doğuracağını söyleyebiliriz. Bu bakımdan, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için gelişmenin tarihsel arka planının ele alınması gerekmektedir.
Orta Asya jeopolitiğinden başlayacak olursak, bölge içi jeopolitikte Tacikistan ve Kırgızistan coğrafya olarak dağlara doğru uzanırken, Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan daha çok düzlük bölgelere sahiptir. Bu durum son saydığımız üç devletin su kaynakları bağlamında önceki iki devlete bağımlı olduğu anlama gelmektedir. Ayrıca, Tacikistan ve Kırgızistan’ın dağlık bölgelere sahip olması yeraltı kaynakların işletilmesinde zorluk yaratmaktadır. Bundan dolayı iki ülke ekonomisi bölgedeki en zayıf ekonomiler olarak değerlendirilmektedir. Bu bakımdan Bişkek ve Duşanbe, ekonomik kalkınma için HES’lere öncelik vermektedir. Özellikle Tacikistan’ın Rogun HES’ine verdiği önem, bölgede bir gerginlik kaynağı haline gelmiştir.
İnşası Sovyet döneminde, 1976 yılında başlayan Rogun HES, 335 metrelik yüksekliğiyle sadece bölgenin değil dünyanın en büyük HES’i olacaktır. Rogun HES, 1965 yılında işletime açılan Nurek HES’in daha gelişmiş bir versiyonu olarak değerlendirilebilir. İki proje de Sovyet Hidro Proje Enstitüsü’nün Taşkent şubesinde tasarlanmıştır. O dönemde Rogun HES inşaatına gelen mühendisler ve işçiler için aynı isimle bir yerleşim yeri de inşa edilmiştir. 1981 yılına gelindiğinde barajın inşası başlamıştır. Buradaki en önemli nokta, projenin işleyişi konusunda Kazakistan ve diğer Orta Asya (o dönemki adıyla Merkezi Asya) ülkelerinin yönetimleriyle bir uyumun sağlanmış olmasıdır.[2]
Fakat Sovyetlerin dağılması, böylesi büyük bir projenin gerçekleştirilmesini olanaksız hale getirmiştir. Bu aşamadan sonra HES artık sadece Tacikistan’ın kalkınma projesi değil, aynı zamanda dış politika aracı haline de gelmiştir. Bunun sebebi şudur ki; Rogun HES’inin inşa edildiği Vahş nehri Amuderya’nın en önemli kollarından biridir. HES’in inşası, ekonomisi Amuderya’ya bağımlı olan Özbekistan’ı olumsuz etkileyeceğinden dolayı Taşkent projeye şiddetli bir şekilde karşı çıkmaya başlamıştır.
Bu bağlamda Moskova’nın, Sovyet sonrası daha bağımsız bir dış politika izlemeye başlayan Özbekistan’ı ve diğer havza ülkelerini (örneğin Türkmenistan) cezalandırmak için bu projeyi jeopolitik bir araç olarak gördüğünü söyleyebiliriz. Nitekim 1994 yılında Rusya ile Tacikistan, HES inşasını tamamlamak için bir anlaşma imzaladılar. Ne var ki, Tacikistan’ın iç savaşa sürüklenmesi işi daha da zorlaştırdı. Ülkeye yatırım yapmak güvensiz hale geldi. Böylece Roghun şehrindeki yüksek ihtisaslı mühendisler ve işçiler can güvenliğinden dolayı bölgeyi terk ettiler.
1997 yılında Tacikistan’da iç savaş bittikten sonra yönetime geçen İmamali Rahman, Rogun HES dahil olmak üzere ülkenin kalkınması için barajları ve elektrik projelerini gündeme almaya başlamıştır. Bu dönemde Duşanbe, yabancı ülkelerle işbirliği içinde birtakım projeler gerçekleştirmiştir. Örneğin Çin, 350 km uzunluğundaki Kuzey-Güney elektrik hattını inşa etmiştir. 2009 yılında Rus şirketleri Sangtud HES-1 projesini tamamlamıştır. 2013 yılında ise İranlı şirketler Sangtud HES-2 projesini tamamlamıştır.[3] Bu süreçte Duşanbe Rogun HES’ini tamamlamak için yurtdışından yatırım çekmeye çalışmıştır.
Bu dönemde Duşanbe’nin projesine en büyük muhalefet Taşkent tarafından yapılmıştır. Aslında Özbekistan’ın bu karşıt tutumunun haklı nedenleri bulunmaktaydı. İlk olarak, barajın inşası Amuderya’nın dolmasını olumsuz etkileyeceğinden dolayı bir çevre felaketine yol açabilirdi. Zaten geçmişte Aral Gölü’nde yaşanan ekolojik felaket hala hafızalardan silinmemiştir. İkinci olarak, barajın deprem bölgesinde bulunması olası bir teknojenik felakete sebep olabilirdi. Zira dünyanın en yüksek barajının yıkılması durumunda suların bölgedeki her şeyi mahvedeceği açıktır.[4] Üçüncü olarak HES, Amuderya havzasının ekonomisini alt üst edecektir.[5] HES, ekonomik bağlamda Duşanbe’nin Taşkent’ten bağımsızlığını güçlendireceği için Özbekistan bu durumu kabul etmeyi reddetmiştir.
2004 yılında Tacikistan piyasasına giren Rusya’nın Rusal şirketi 2007 yılında Tacikistan hükümeti ile Rogun HES’ini tamamlamak için anlaşma imzalamıştır. Rusya’nın Tacikistan Büyükelçisi Ramazan Abdulatipov, Duşanbe’de düzenlediği basın toplantısında şu açıklamayı yapmıştır:[6]
“Rusya, Tacikistan’daki Rogun Hidroelektrik Barajını inşa etmeyi başaracak. Ben yalnızca Rusya ve Tacikistan’ın bu dev projeyi gerçekleştirebileceğini düşünüyorum. Rogun projesi bizim ortaklığımız için hayati önem taşıyor. Ancak bu proje, maalesef uzmanlar arasındaki teknik ve teknolojik anlaşmazlıklardan dolayı polemiğe dönüştü. Bu konuyla ilgili sonsuz varsayımlar ve boş spekülasyonlar hiçbir amaca hizmet etmiyor ve bizim ilişkilerimize zarar veriyor.”
Bu açıklamanın hedefinin Özbekistan olduğu açıktır. Büyükelçi’nin ifadesiyle Rusya, “Bu işe sen karışma, Özbekistan!” demektedir. Ne var ki, 2007 yılına gelindiğinde Rusya ile Tacikistan’ın da anlaşamadığı ortaya çıkmıştır.[7] Bu durumu 2005 yılındaki Andican olaylarından sonra Özbekistan’ın Rusya’ya yakınlaşmasının bir sonucu olarak da okuyabiliriz. Sonuçta Özbekistan, jeopolitik anlamda Moskova nezdinde daha önemli bir konuma sahiptir.
2010 yılında Tacikistan Cumhurbaşkanı Rahman, Rogun HES’ini tamamlayabilmek için projenin hisse senetlerini halka açmış ve ancak bu sayede baraj inşaatı devam ettirilebilmiştir. Halihazırda santralin inşasını İtalyan şirketi Salini Impregilo yürütmektedir.[8] Projenin yeniden başlaması nedeniyle Özbekistan bu durumdan rahatsız olmuş ve itirazını demiryolları üzerinden Tacikistan’a ambargo uygulayarak göstermiştir.[9]
2016 yılında Özbekistan’da yaşanan iktidar değişimi iki ülke arasındaki sorunların aşılması ve ilişkilerde yeni bir sayfanın açılmasına olanak sağlamıştır. 2018 yılının Mart ayında Duşanbe’ye yapılan ziyaret bu bağlamda dönüm noktası olmuştur.[10] Taşkent sadece projenin inşasına onay vermekle kalmamış, projeye dahil olma niyetini de ortaya koymuştur. Bu durum Şevket Mirziyoyev’in bölgedeki sorunları “uluslararasılaştırmadan” bölge içinde çözülmesi gerektiğinin farkına vardığı anlamına gelmektedir. Aksi takdirde şu bir gerçektir ki; Orta Asya ülkeleri arasındaki çekişmeler en çok bölge dışı aktörlerin işine gelmektedir.
Sonuç olarak Rogun HES, Orta Asya’daki en önemli krizlerin başında gelmektedir. Yabancı uzmanlar bu proje üzerinden bölge ülkelerinin “su savaşları” yaşayacağını öngörmektedir. Nitekim böyle bir senaryo olasılığı yüksektir. Bundan dolayı, Tacikistan’ın başta Türkmenistan ve Özbekistan olmak üzere Amuderya (Ceyhun) havzası ülkeleriyle mutabakata dayalı bir anlayışı dış politikasının merkezine oturtması bölgesel barış, istikrar, refah ve çevrenin korunması (çevre güvenliği) adına büyük bir önem arz etmektedir.
[1] “Рахмон запустил Рогунскую ГЭС (Rahman, Rogun Hidroelektrik Santrali’ni Başlattı)”, Sputnik Tacikistan, 16 Kasım 2018, https://tj.sputniknews.ru/main/20181116/1027440883/rahmon-zapustil-rogunskuyu-ges.html, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[2] “История и будущее: как Рогунская ГЭС изменит Таджикистан и Центральную Азию (Tarih ve Gelecek: Rogun HES, Tacikistan ve Orta Asya’yı Nasıl Değiştirecek?)”, Sputnik Tacikistan, 16 Kasım 2018, https://tj.sputniknews.ru/analytics/20181116/1027443908/zapusk-rogunskaya-ges-istoriya-stroitelstvo-tajikistan.html, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[3] “В ближайшие дни Сангтуда-2 начнет вырабатывать электроэнергию (Önümüzdeki Günlerde Sangtuda-2 Elektrik Üretmeye Başlayacak)”, Asia Plus, 20 Aralık 2011, http://news.tj/ru/news/v-blizhaishie-dni-sangtuda-2-nachnet-vyrabatyvat-elektroenergiyu, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[4] “Узбекистан подтверждает несогласие со строительством Рогунской ГЭС (Özbekistan Rogun Hidroelektrik Santrali İnşaatına Olan İtirazını Doğruladı)”, Uzinform, 1 Ağustos 2015, http://www.uzinform.com/ru/news/20150801/22607.html, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[5] “Потери Узбекистана от строительства Рогунской ГЭС: 300 тысяч рабочих мест и $600 млн. Ежегодно (Rogun Hidroelektrik Santralinin İnşasından Özbekistan’ın Kaybı: Yılda 300 Bin İş ve 600 Milyon Dolar)”, Regnum, 5 Haziran 2012, https://regnum.ru/news/1538761.html, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[6] “Russıa To Complete Rogun Hydroelectrıc Plant In Tajıkıstan”, Cawater Info, 18 Şubat 2007, http://www.cawater-info.net/news/02-2007/18_e.htm, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[7] “Между Россией и Таджикистаном встала плотина: ‘Русал’ потерял Рогунскую ГЭС (Rusya ve Tacikistan Arasında Bir Baraj Var: Rusal, Rogun HES’i Kaybetti)”, Kommersant, 5 Eylül 2007, https://www.kommersant.ru/doc/801523, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[8] “Tajikistan: Italians Picked for Rogun Dam Contract”, Eurasianet, 1 Temmuz 2016, https://eurasianet.org/tajikistan-italians-picked-rogun-dam-contract, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[9] “Таджикистану необходимо срочно подтвердить свое членство в Международной комиссии по большим плотинам: эксперт (Tacikistan’ın Uluslararası Büyük Barajlar Komisyonu Üyeliğini Acilen Onaylaması Gerekiyor: Uzman)”, Regnum, 6 Nisan 2011, https://regnum.ru/news/polit/1391659.html, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
[10] “Серенко: Таджикистан и Узбекистан заключили сенсационное соглашение (Serenko: Tacikistan ve Özbekistan Bir Sansasyon Anlaşması İmzaladılar)”, Sputnik Tacikistan, 13 Mart 2018, https://tj.sputniknews.ru/radio/20180313/1024989588/serenko-kholodnaya-voyna-mezhdu-tajikistanom-uzbekistanom-zakonchilas.html, (Erişim Tarihi: 04.12.2018).
