Latin Amerika’da devletler arası ve devlet-birey düzeyindeki uyuşmazlıkları hukukî zemine taşıyan çok sayıda bölgesel ve uluslararası kurum faaliyet göstermektedir. İnsan hakları ihlallerinden ekonomik entegrasyona, cezaî sorumluluktan yatırım uyuşmazlıklarına kadar uzanan geniş bir yelpazede yetki kullanan bu kurumlar, bölgesel işbirliğinin kurumsal altyapısını oluşturmaktadır.
Bölgedeki en dikkat çekici yapılardan bazıları arasında “Amerika İnsan Hakları Sistemi (Amerika İnsan Hakları Komisyonu ve Amerika İnsan Hakları Mahkemesi)”, “And Topluluğu Adalet Mahkemesi (ATAM)”, “Orta Amerika Adalet Mahkemesi (OAAM)”, “MERCOSUR (Güney Ortak Pazarı) Daimî İnceleme ve Uygulama Mahkemesi (MDİUM)”, “Karayip Adalet Mahkemesi (KAM)” ve küresel ölçekte etkili olan “Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM)” ile “Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümü Merkezi (UYUÇM)” yer almaktadır.
“Amerika İnsan Hakları Komisyonu (AİHK)”, 1959 yılından bu yana “Amerikan Devletleri Örgütü (ADÖ)” üyesi devletlerde bireylere yönelik insan hakları ihlallerine ilişkin başvuruları kabul etmekte, ön inceleme yürütmekte ve tavsiye niteliğinde kararlar hazırlamaktadır. Komisyonun temel işlevi, bireylerden gelen başvuruları “olaya duyarlılık” ve “somut adalet” ilkeleri doğrultusunda değerlendirerek devletlere yönelik yol gösterici raporlar sunmaktır. Hem bireysel hem de toplu başvurulara açık olan bu yapı, devletlerin insan hakları yükümlülüklerine dikkat çekerken, uygun durumlarda davaları Amerika İnsan Hakları Mahkemesi’ne sevk ederek daha bağlayıcı bir sürecin önünü açmaktadır. Her ne kadar Komisyonun kararları teknik olarak bağlayıcı olmasa da oluşturduğu siyasal baskı ve izleme mekanizmaları aracılığıyla devletlerin insan hakları standartlarına uyum göstermesini teşvik edici bir rol üstlenmektedir.[i]
1979 yılında kurulan Mahkeme, Komisyon’un sevk ettiği dosyaları esastan inceleyerek bağlayıcı karar vermektedir. Üye devletler hakkında hak ihlâli tespit ettiğinde tazminat, rehabilitasyon, yeniden entegrasyon gibi yaptırımlara hükmetmektedir. Ayrıca, yorumlayıcı ve önleyici nitelikte “ihtiyati tedbir” kararı alma yetkisine sahiptir. Bu sayede, acil müdahale gerektiren durumlarda hızlı koruma sağlamaktadır. Kararların uygulanmasını izleyen ve raporlayan bir takip mekanizması bulunmaktadır. Bu da Mahkeme’yi sadece sorun tespit eden değil, çözümün gerçekleşmesini de kontrol eden bir yapı haline getirmektedir.[ii]
ATAM, taraf devletler Bolivya, Kolombiya, Ekvador ve Peru’nun topluluk hukukuna uygun davranıp davranmadığını incelemektedir. Mahkeme’ye bireysel başvuru yapılamamaktadır; davalar ancak üye devletler veya topluluk organları tarafından açılabilmektedir. Ana işlevi, gümrük düzenlemeleri, iç pazar uyumu ve sınır ötesi ticaret konularında uygulama farklılıklarını gidermek, eşit rekabet koşullarını tesis etmektir. Üye ülkelerin ulusal mevzuatını topluluk hukukuyla uyumlu hale getirmede aktif rol oynamaktadır: doğrudan uygulanabilir topluluk düzenlemelerini iptal edebilmekte ve karşılıklı itiraz mekanizmasıyla hem hukuki kesinlik hem de entegrasyon derinliği sağlamaktadır.[1]
1907 yılında kurulan ve 1991 yılında yeniden yapılandırılan OAAM, bölgesel entegrasyon antlaşmalarının yorumuna odaklanmaktadır. Kosta Rika, Nikaragua, Honduras, Guatemala ve El Salvador arasında ortaya çıkan sınır, çevre ve ticaret uyuşmazlıklarını çözmektedir. Bu kurum, ATAM’dan farklı olarak bazı durumlarda bireysel başvuruları da kabul edebilecek bir yapıya kavuşmuştur. Yorumlama yetkisi hem bölgesel hukukta tutarlılığı hem de ulusal uygulamalarda öngörülebilirliği güçlendirmektedir.[2]
2002 yılında Asunción Protokolü’yle kesinleşen MDİUM, Arjantin, Brezilya, Paraguay, Uruguay ve geçici olarak Venezuela’nın ticari anlaşmazlıklarını çözmektedir. Gümrük tarifeleri, yerel düzenlemelerin uyumu ve ticarette ayrımcılık gibi konularda bağlayıcı kararlar almaktadır. Mahkeme kararı, üye devletlerin anlaşma hükümlerini derhal uygulamasını zorunlu kılmakta; bu sayede MERCOSUR içindeki ticaret hacmini artırıcı ve belirsizlikleri azaltıcı bir fonksiyon üstlenmektedir. Ayrıca uyuşmazlık çözüm sürecinin hızlandırılmasıyla ticari aktörler için öngörülebilir bir hukuk ortamı yaratmaktadır.[3]
KAM, Port of Spain merkezli iki kollu bir yapıdır. Birinci olarak “Karayip Topluluğu (CARICOM)” entegrasyon antlaşmasından doğan devletler arası ihtilafları çözmekte; bu fonksiyon, entegrasyon organlarının kararlarının bağlayıcılığını tesis etmektedir. İkinci olarak temyiz bölümü, Barbados veya Guyana gibi mahkemesini yüksek temyiz mercii olarak KAM’ı seçen üye devletlere hizmet vermektedir.[4] Böylece ulusal yargı sistemindeki eksiklikleri tamamlayarak hukukun üstünlüğü ve yargı bağımsızlığı standartlarını yükseltmektedir. KAM’ın çift işlevi, onu hem bölgesel entegrasyonun hem de ulusal adalet sistemlerinin güçlendirilmesinin merkezi bir aracı kılmaktadır.
UCM, Roma Statüsü’ne taraf Latin Amerika ülkeleri (ör. Kolombiya, Şili) bakımından savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve soykırım iddialarını yargılamaktadır.[5] UCM, ulusal yetkilerin devre dışı kalması durumunda “tamamlayıcılık” ilkesi gereğince devreye girmektedir. Bölgesel mahkemelerce kapatılamayan cezaî boşlukları doldurmakta, ciddi suçların kovuşturulmasında evrensel hukukun uygulanmasını sağlamaktadır. Böylece bölgede cezasızlığın azalmasına ve kalıcı barış ortamlarının tesisine katkıda bulunmaktadır.
Washington Konvansiyonu çerçevesinde kurulan UYUÇM, yabancı yatırımcıyla ev sahibi devlet arasındaki sözleşmesel veya uluslararası hukuk kaynaklı anlaşmazlıkları bağlayıcı tahkim yoluyla çözmektedir. Latin Amerika ülkeleri, yatırımcı güvenliğini artırmak amacıyla UYUÇM’nin idari altyapısına güvenerek yatırım çekmeyi hedeflemektedir. Mahkeme niteliğinde olmamakla birlikte veri gizliliği, uzman bilirkişi kullanımı ve hızlı karar alma süreçleriyle uluslararası yatırım ortamında istikrar sağlamaktadır.[6]
Sonuç olarak bu yapılar, ulusal yargıların ötesinde hukukun üstünlüğünün pekiştirilmesi, entegrasyon süreçlerinin derinleştirilmesi ve yatırım/ceza alanlarındaki boşlukların doldurulması işlevlerini üstlenmektedir. İnsan hakları mekanizmaları mağdurun doğrudan başvurusuna açıkken, entegrasyon mahkemeleri ekonomik ve siyasi birliklerin iç hukukunun homojenleşmesini hedeflemektedir. Küresel mekanizmalar ise ciddi suçları veya yatırım uyuşmazlıklarını ele alarak Latin Amerika’nın uluslararası alandaki yükümlülüklerini evrensel standartlara yaklaştırmaktadır.
[1] “Tribunal de Justicia de la Comunidad Andina”, Tribunal de Justicia de la Comunidad Andina, www.tribunalandino.org.ec, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[2] “Corte Centroamericana de Justicia”, Corte Centroamericana de Justicia, portal.ccj.org.ni, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[3] “Tribunal Permanente de Revisión del MERCOSUR”, Página principal, www.tprmercosur.org/es/index.htm, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[4] “Caribbean Court of Justice”, Caribbean Court of Justice, www.ccj.org, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[5] “International Criminal Court”, International Criminal Court, www.icc-cpi.int, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[6] “International Centre for Settlement of Investment Disputes”, International Centre for Settlement of Investment Disputes. World Bank Group, https://icsid.worldbank.org/, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[i] “Inter‑American Commission on Human Rights”, Inter‑American Commission on Human Rights. Organization of American States, www.oas.org/en/iachr/, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
[ii] “Inter‑American Court of Human Rights”, Corte Interamericana de Derechos Humanos, www.corteidh.or.cr, (Erişim Tarihi: 29.06.2025).
