Pakistan, bulunduğu jeopolitik konumu itibarıyla Asya’nın en önemli devletlerinden biridir. Asya’nın Afrika’ya, Basra Körfezi’ne ve Hürmüz Boğazı’na en yakın olan devletlerindendir. Ayrıca Orta Asya’nın ve Sincar-Uygur Özerk Bölgesi’nin denize ulaşması noktasında en kısa güzergahtır. Bu nedenle Asya’nın denizlere açılan kapılarından biridir.
Pakistan’ın denizlere açılmasına aracılık eden üç ana limanı bulunmaktadır. Bunlar Qasim, Karaçi ve Gvadar limanlarıdır. Ancak yapılan resmi açıklamalara göre, ilk iki limanın kapasitesinin arttırılma potansiyeli oldukça düşüktür. Bu nedenle bölgede uluslararası merkeze dönüşme ihtimalleri zayıflamaktadır. Bunun sonucunda ise yeni bir limana ihtiyaç duyulmuş ve Gvadar Limanı’nın inşa süreci başlamıştır.[1]
Bilindiği üzere Çin, 2013 yılında Kuşak-Yol Projesi’ni dünyaya duyurmuştur. Aynı yıl Gvadar, Çin Denizaşırı Liman Holding Şirketi’ne (COPHC) devredilmiştir. Çin’in Batı pazarlarına ulaşma noktasında çeşitli alternatif rotaları ve koridorları hayata geçirme politikası kapsamında küçük bir köy ve liman olan Gvadar, İslamabad-Pekin hattında gelişen yakın ilişkiler paralelinde ön plana çıkmıştır.[2] Bu bağlamda Çin ile Pakistan arasında Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru’nun (CPEC) hayata geçirilmesi ve Pakistan’a 62 milyar dolarlık bir yardım yapılması kararlaştırılmıştır. Bu kapsamda Gvadar’ın Çin’in Ortadoğu ve Afrika’ya açılan limanına dönüşmesi amaçlanmıştır.[3]
Gvadar, sadece Çin’in kısa bir güzergahtan Afrika ve Ortadoğu’ya ulaşmasını değil; ayrıca söz konusu bölgelerin başta enerji kaynakları olmak üzere çeşitli yeraltı zenginliklerini Çin’e taşımasını sağlayacaktır. Bu noktada Çin için kritik öneme sahip olan Gvadar, çift yönlü ticaretin önemli bir merkezi olacaktır. Söz konusu durum, Gvadar’ın hem Çin ile Pakistan’ın hem de diğer bölgesel ve küresel güçlerin dikkatini çekmiştir. Günümüzde Pakistan ve Çin, çeşitli projelerle Gvadar’ın kapasitesini arttırmak istemektedir. Bu amaçla inşa süreci devam etmektedir.[4]
Gvadar Limanı’nın taşıdığı jeopolitik, jeostratejik ve jeoekonomik özelliklere rağmen liman hakkında birtakım tartışmalar yaşanmaktadır. Öncelikle limanın derinliği önemli bir konudur. Zira bir dönem 18 metre derinliğe sahip olduğu düşünülen limanın günümüzde 11 metreye düştüğü konuşulmaktadır. Bu durum, büyük tonajlı yük gemilerinin aktif olarak limanı kullanmasına engel olmaktadır.[5] Söz konusu durum, limanın tam kapasiteyle kullanılması noktasında ciddi bir sorun teşkil etmektedir. Gvadar yönetimi, derinliği arttırmak için ihale açsa da bunun önemli bir mali yük getireceği düşünülmektedir.[6]
Diğer taraftan limanın hinterlandı da tartışmalıdır. Zira liman, Pakistan’ın batısındadır. Lakin İslamabad, Karaçi ve Lahor gibi nüfusun yoğun olduğu kentler doğudadır. Bu ise Pakistan’daki pazarlara ulaşma konusunda ciddi bir soru işareti yaratmaktadır. Ayrıca Gvadar’ın bir merkez olabilmesi için bölgedeki tren ve karayolu ulaşım ağının kapasitesi de mühimdir. Tüm bunların yanı sıra Gvadar’dan Çin’e uzanan coğrafyadaki zorluklar ve güvenlik tehditleri de dikkat çekicidir.
Gvadar’dan Çin’e ulaşılması için öncelikle Taftan Çölü’nün aşılması gerekmektedir. Bu önemli coğrafi zorluğun ardından ülkedeki dağlık yapı göze çarpmaktadır. Çin ile Pakistan arasında doğal bir engel oluşturan Himalaya Dağları, ulaşımı güçleştirmekte, ulaşım projelerinin maliyetlerini arttırmakta ve Gvadar’ın hinterlandını olumsuz etkilemektedir.
Güvenlik açısından bakıldığında ise bu hat önemli tehditleri ve riskleri barındırmaktadır. Bilhassa Gvadar ile Çin arasındaki bölgede varlık gösteren çeşitli etnik-ayrılıkçı ve radikal dini terör örgütleri, yabancı yatırımcıları, yatırımları ve altyapı projelerini önemli ölçüde tehdit etmektedir. Ayrıca çeşitli terör örgütlerinin merkezlerinden biri olarak görülen Ketta kenti, CPEC için önemli bir güvenlik sorunudur. Bölgenin zorlu coğrafi yapısı, bu bağlamda söz konusu terör örgütlerine güvenlik kampı görevi görmektedir. Sahaya bakıldığında ise bölgedeki yabancı yatırımcılara doğrudan saldırılar gerçekleştirilmektedir.[7] Ayrıca CPEC’in üzerinde önemli tartışmalar olan Keşmir bölgesinden geçtiği de göz ardı edilmemelidir.
Bu noktada Çin’in çeşitli tereddütlerinden bahsetmek mümkündür. Zira 12 Aralık 2022 tarihinde Kabil’de Çin uyrukluların bulunduğu bir otele gerçekleştirilen saldırılar neticesinde Pekin yönetimi, vatandaşlarına ülkeyi terk etmeleri çağrısında bulunmuştur.[8] CPEC’e yönelik saldırıların sürmesi, Çin’in nasıl bir politika izleyeceği ve Gvadar dışında Pekin’in başka arayışları olup olmadığı sorularını akıllara getirmektedir.
Bahse konu olan olumsuzlukların yanı sıra önem arz eden iki temel faktör daha bulunmaktadır. Öncelikle bilindiği gibi, Çin ile Hindistan arasında önemli bir rekabet ve çeşitli sorunlar bulunmaktadır. Bu noktada Gvadar ve CPEC merkezli bir projenin bölgesel barış ve uzlaşıya ne kadar hizmet edeceği önemlidir. Pakistan, Gvadar’ın uluslararası bir merkez olmasını arzulamaktadır. Ancak Hindistan’ın bölgedeki varlığı ve denizlerde artan rekabet, Gvadar’ı ve CPEC’i fırsatlar-krizler dengesinde önemli bir yere koymaktadır. Ayrıca Hindistan’ın bölgede yükselen ekonomik bir güç olduğu ve Batılı sermayenin buraya kaydığı da açıktır. Bu bağlamda değişen dengeler, Gvadar’ın ve CPEC’in ne kadar daha aktif olacağını ve Gvadar’ın merkez olma ihtimalini sorgulamaya açmaktadır.
Diğer bir faktör ise Gvadar’ı ve CPEC’i bölge insanlarının ne kadar onayladığı ve kabul ettiğidir. Zira çeşitli dönemlerde bölgede protestolar yaşanmaktadır. Halkın en önemli eleştirisi ise yapılan yatırımlardan ve oluşan istihdamdan doğrudan faydalanamamalarıdır.[9] Ayrıca bölgede büyük bir inşa süreci yaşanırken; halkın yoksulluğu derinleşmekte ve toplumda ciddi bir ekonomik uçurum bulunduğuna dair farkındalık oluşmaktadır. Bu aşamada yerel halk tarafından benimsenmeyen bir projenin diğer devletler ve yatırımcılar nezdinde istikrarı ve sürdürülebilirliği tartışılacaktır.
Sonuç olarak, Kuşak-Yol Projesi’nin bir ayağını oluşturan CPEC için Gvadar Limanı önemli bir merkezdir ve okyanuslara açılma imkanı sunmaktadır. Çin ve Pakistan, çeşitli yatırımlar gerçekleştirerek Gvadar’ı bütün potansiyeliyle kullanmak istemektedir. Söz konusu limanın çeşitli özellikleri, fırsatlar bağlamında limanın öne çıkmasına neden olmaktadır. Ancak her projede olduğu gibi CPEC ve Gvadar’a dair çeşitli soru işaretleri de bulunmaktadır. Bu bağlamda limanın hinterlandı, derinliği, CPEC’in güzergahı, bölgesel aktörlerin rekabeti ve toplumun projelere olan bakışı, yapılan yatırımların ve izlenen politikaların geleceğine dair tereddütlere sebebiyet vermektedir. Özellikle de fırsatlar karşısında çeşitli güvenlik tehditlerinin oluşturduğu riskler, yatırımların ve projelerin kazanımlarını ve akıbetini tartışmaya açmaktadır. Zira Gvadar ve CPEC, yarattıkları fırsatlar çerçevesinde değerlendirilirken; bu limanların riskler bazında da ele alınması önem taşımaktadır.
[1] “Gwadar Port”, Gwadar Port Authority, https://gwadarport.gov.pk/aboutport.aspx, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[2] “Significance of Gwadar port”, Hellenic Shipping News, https://www.hellenicshippingnews.com/significance-of-gwadar-port/, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[3] Arif Rafiq, “China’s $62 Billion Bet on Pakistan”, Foreign Affairs, https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2017-10-24/chinas-62-billion-bet-pakistan, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[4] “Gwadar Projects Under CPEC”, CPEC Authority, https://cpec.gov.pk/gwadar, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[5] “Depth of Gwadar Deep-Sea Port Reduces to 11 Meters due to Siltation”, The Nation, https://www.nation.com.pk/13-May-2022/depth-of-gwadar-deep-sea-port-reduces-to-11-meters-due-to-siltation, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[6] “Gwadar Port: De-Silting Operation to Start Next Month”, Pakistan Today, https://www.pakistantoday.com.pk/2022/11/24/gwadar-port-de-silting-operation-to-start-next-month/, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[7] “Why Quetta Blast is a Big Concern for China’s Ambitious Projects”, WION, https://www.wionews.com/south-asia/why-quetta-blast-is-a-big-concern-for-chinas-ambitious-projects-379361, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[8] Eltaf Najafizada, “ISIS Bomb Targets Chinese Diplomats, Executives in Afghanistan”, Bloomberg, https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-12-13/isis-bomb-targets-chinese-diplomats-executives-in-afghanistan?leadSource=uverify%20wall, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
[9] Muhammad Bezinjo, “Pakistan’s Port City Gwadar in Chaos”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2023/01/pakistans-port-city-gwadar-in-chaos/, (Erişim Tarihi: 13.01.2023).
