Afrika üzerine çalışılan jeopolitik ve jeostratejik konular, genel anlamda Sahel şeridinde yoğunlaşmaktadır. Dikkatle incelendiğinde Burkina Faso, Mali, Nijer, Nijerya, Çad, Sudan, Güney Sudan, Somali ve Etiyopya gibi Sahel şeridi ülkelerindeki sorunlar kıtada daha çok bilinmektedir. Kıtada baş gösteren sorunlar genel olarak gıda güvensizliği ve iklim değişikliği kaynaklı problemler, isyanlar, ayrılıkçı hareketlerin saldırıları, bu durumlardan dolayı yaşanan iç ve dış göçler ile bunların etkileri gibi sorunlar olup Sahel ülkelerinde yoğunluk göstermektedir. Mali, Nijer ve Burkina Faso gibi Sahel üç ana ülkesinde bu sorunlar özellikle daha yoğun görülmektedir. Söz konusu ülkeler uranyum, askeri üsler, stratejik madenler gibi yönlerden oldukça zengin ve yoğundur. Zira büyük güçler için önümüzdeki 20 yılın savaşı birincil enerjiye erişimin maliyeti olacaktır.
Bu ülkelerin başında ABD ve Çin gelmektedir. Zira bu iki büyük güç her ne kadar önemli enerji üreten ülkeler olsa da aynı zamanda dünyanın en çok enerji tüketen ülkelerindendir. Dolayısıyla her iki ülke de Afrika, Orta Asya ve Ortadoğu başta olmak üzere önemli enerji bölgelerindeki ülkelerle ilişkilerini iyi seviyede tutma veya bu bölgelerde nüfuzunu artırma yönünde adımlar atmaya çalışmaktadır.
Bu noktada ilk olarak Nijer örneğini ele alabiliriz. ABD söz konusu ülkedeki başlıca stratejik çıkarı olan insansız hava aracı üssüne büyük önem vermektedir. Ancak Niamey, 16 Mart 2024 tarihinde yapılan açıklamayla birlikte ülkede bulunan ABD üssünün kapatılmasını ve Amerikan askerlerinin ülkeden çıkmasını talep etmiştir.[1] 26 Temmuz 2023 tarihinde gerçekleşen darbeden sonra Rusya’ya yakınlaşan ve Fransa başta olmak üzere Avrupa’yla arasında mesafe koyan Nijer aynı zamanda Mali ve Burkina Faso’yla da Sahel Devletleri İttifakı’nı kurmuştur. Ülkede ve kıtada sömürge geçmişine sahip Batı ülkeleriyle uzaklaşan Nijer Hükümeti, Rusya ve Çin’le ilişkilerini geliştirme yolunda politika üretmeye başlamıştır. Amerikan askerlerinin ülkeden çıkmasını talep etmesi de bunun açık bir kanıtı sayılabilir.
Nijer, aynı açıklamada varlıkları ve şu ana kadar yapılanlar için ABD’ye teşekkür ederken söz konusu üssün bir an önce boşaltılmasını istemiştir. ABD, söz konusu ülkede 201 insansız hava aracı üssüne yüz milyonlarca dolar yatırım yapmış, silahlı insansız hava araçları ile ISR uçaklar ve diğer tip uçakların inip kalkışı için çalışmalar ortaya koymuştu. Bu nedenle ABD’nin Nijer Hükümeti’nin bu kararına bir tepki göstermesi olasıdır. Zira ülkede önemli yatırımları olan ABD aynı zamanda Afrika’da ve Ortadoğu’daki bazı bölgelerde oluşan sorunlar için bu üssü kullanmaktaydı.
Ayrıca 22 Mart 2024 tarihinde Nijer askerlerine DAEŞ militanlarınca yapılan saldırıda 23 Nijer askeri ölmüş[2] ve bu saldırının Nijer’in kararından bir hafta sonra olması da oldukça şüphe uyandırıcı olup tesadüfi olmayabilir. Nijer’le ikili ilişkilerin kötüleşmesi ve Başkan Tchiani ile görüşme isteği reddedilen ABD’nin ülkeden ne zaman ayrılacağı henüz belli olmasa da bölgedeki nüfuzunun azalacağı bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu gelişmelerin yanında 26 Mart 2024 tarihinde Nijer Devlet Başkanı General Tchiani, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’le bir telefon görüşmesi gerçekleştirmiştir.[3] Söz konusu görüşme bölgesel anlamda önem taşıyan bir gelişme olmasının yanında bölgedeki Rus nüfuzunun da arttığını gösteren önemli bir detaydır. Zira görüşmede iki tarafın da kabulü üzerine bir stratejik güvenlik işbirliği anlaşması imzalanması gündeme gelmiştir. Bölgedeki terörizme karşı ortak bir mücadele ve ulusal egemenliğin tam anlamıyla sağlanması adına atılabilecek adımlar konuşulmuştur. ABD üssüyle alakalı karardan kısa süre sonra gelen bu haber esasında Sahel’de ve özelde ise Nijer’de ABD ve Fransız etkisinin azaldığını, diğer yandan Rusya ve Çin etkisinin arttığını göstermektedir.
Rubleyi altına sabitlemek arzusunda olan Moskova, Nijer’in kuzeyinde ve batısında terör örgütlerinin elindeki altın arama sahalarını geri alarak diğer Afrika ülkelerinde olduğu gibi silah karşılığı altın anlaşması öngörebilir. Bu durum Moskova’ya ekonomik anlamda yarar sağlarken Nijer açısından güvenlik bağlamında bir kazanım sağlayabilir.
Fransız güçlerinin ülkeden çıkarılması kararına imza atan Nijer Hükümeti, benzer kararı ABD güçleri için de alarak Batı’ya karşı bir mesaj da vermektedir. Ülkede Batı ve onun sömürgeci politikalarının boyunduruğundan kurtulmak isteyen yönetim artık Rusya ve Çin eksenine yakınlaşma göstermektedir. Ticari hacim bağlamında Fransa’dan sonra en çok ikili ticaretin yapıldığı ülke olan Çin, söz konusu ülkeye yatırımlarını da artırma gayretinde olduğunu ifade etmektedir.
Nijer ve Çin arasındaki ilişkiler de son yıllarda önemli ölçüde gelişmiştir. Çin, başta ülke ekonomisi için hayati önem taşıyan uranyum madenciliği olmak üzere madencilik sektöründe Nijer için önemli bir ortak haline gelmiştir. Bu ekonomik işbirliği, Çin’in Kuşak ve Yol Projesi bağlamında Afrika’nın birçok ülkesinde inşa ettiği yollar, statlar, iletişim ağları ve enerji tesisleri gibi önemli altyapı projelerinin finansmanında ve inşasında önemli bir rol oynadığı altyapı geliştirme gibi diğer alanlara da yayılmıştır.
Çin ayrıca Nijer’le güvenlik işbirliğini de genişleterek Sahel bölgesindeki güvenlik sorunlarını ele almak için askeri eğitim ve teçhizat şeklinde destek sağlamıştır. Son gelişmeler arasında altyapı projelerinin uygulanmaya devam edilmesi ve yeni ekonomik işbirliği alanlarının araştırılmasının yanı sıra bölgede güvenliğin güçlendirilmesine yönelik ortak girişimler de yer almaktadır.
Yukarıda bahsedilen gelişmelere ek olarak 20 Mart 2024 tarihinde Çin Hükümeti’nin Afrika İşleri Özel Temsilcisi Büyükelçi Liu Yuxi başkanlığında bir Çinli heyet Nijer Başbakanı Lamine Zeine Ali Mahaman ile bir toplantı gerçekleştirmiştir.[4] İkili işbirliğinin geliştirilmesi ve iki ülke arasındaki kardeşlik ve dostluk ilişkilerini bir üst seviyeye çıkarma yönünde mesajlar verilmiştir. Ayrıca Çinli heyet, Nijer’i 2024 yılının Ağustos veya Eylül ayında yapılması düşünülen Çin-Afrika Zirvesi’ne de davet etmiştir. Öncesinde 11 Mart günü Çin’in Nijer Büyükelçisi Jiang Feng’in Başbakan Ali Mahaman’ı ziyaretinde de hem bu ikili işbirliğinin geliştirilmesi hem de Çin-Afrika Zirvesi’ne davet konusu gündemdeydi.[5] Jiang Feng’in 22 Mart’ta Tchiani ile görüşmesi sonrasında açıklanan duyuruya göre General Seyni Kountché Stadyumu’nun yenilenmesi adına 15 milyar CFA’lık (24.7 milyon dolar) bir yatırım yapılacağı açıklanmıştır.[6] Çin’in Nijer’e yapacağı bu yatırımlar son üç haftadaki ziyaretlerden de anlaşılacağı üzere artacaktır.
Nijer’deki mevcut durum, özel dikkat gerektiren sosyo-ekonomik zorluklara işaret etmektedir. Bu bağlamda Çin, Nijer halkının yaşam koşullarının iyileştirilmesine yönelik kalkınma girişimlerinin desteklenmesinde önemli bir rol oynamaya devam edebilir. Bu durumda ülkenin kalkınması adına Çin ve Rusya’nın ekonomik ve güvenlik anlamında rolü önemli olacaktır. Nijer ve Çin arasındaki ilişkiler gelişmeye devam ettikçe, ortak zorlukların ele alınması ve Nijer’de sürdürülebilir kalkınmanın teşvik edilmesi için iki ülke arasındaki işbirliğinin daha da güçlendirilmesi muhtemeldir.
Sonuç olarak Fransa’nın ardından ülkeden gönderilmek istenen ABD güçlerinin duruma dair Niamey’le bir sonuç alınamaması halinde buna ciddi bir tepki vereceği düşünülebilir. Ancak Rusya ve Çin’in bu noktada müdahil olması ve bölgede artan nüfuzları sayesinde Nijer yönetimi daha rahatlıkla ve cesurca kararlar vermeye devam edebilir. Sahel Devletleri İttifakı olarak Mali ve Burkina Faso ile de ortak çalışmalarına devam eden Nijer aynı zamanda ortak bir para birimi ve ortak bir ordu oluşturarak birlikte hareket etmek ve sorunların üstesinden birlikte gelmek için girişimlere devam edecektir. Kısacası Nijer jeopolitiğinde ABD ve Fransa’nın etkisi azalma işaretleri gösterirken Çin ve Rusya’nın nüfuzunun arttığını ifade edebiliriz.
[1] Mathieu Olivier, “Entre le Niger et les États-Unis, les raisons de la rüptüre”, Jeune Afrique, 19 Mart 2024, https://www.jeuneafrique.com/1548848/politique/entre-le-niger-et-les-etats-unis-les-raisons-de-la-rupture/ (Erişim Tarihi: 27.03.2024).
[2] Marturin Atcha, “Niger: 23 soldats tués dans une attaque terroriste”, Afrique Sur 7, 22 Mart 2024, https://www.afrique-sur7.ci/niger-23-soldats-tues-dans-une-attaque, (Erişim Tarihi: 27.03.2024).
[3] “Niger-Russie: Tiani et Poutine se sont entretenus pour «renforcer» leur coopération sécuritaire”, Jeune Afrique, 27 Mart 2024, https://www.jeuneafrique.com/1552127/politique/niger-russie-tiani-et-poutine-se-sont-entretenus-pour-renforcer-leur-cooperation-securitaire/, (Erişim Tarihi: 27.03.2024).
[4] “Le Premier ministre reçoit le Representant Special du Gouvernement Chinois pour les Affaires Africaines”, Le Sahel, 20 Mart 2024, https://www.lesahel.org/a-la-primature-le-premier-ministre-recoit-le-representant-special-du-gouvernement-chinois-pour-les-affaires-africaines/, (Erişim Tarihi: 27.03.2024).
[5] “Le Premier ministre reçoit l’ambassadeur de la République populaire de Chine”, Agence Nigerienne de Presse, 11 Mart 2024, www.anp.ne/index.php/article/le-premier-ministre-recoit-l-ambassadeur-de-la-republique-populaire-de-chine, (Erişim Tarihi: 27.03.2024).
[6] Marturin Atcha, “Niger: la Chine débourse 15 milliards pour rénover le Stade Général Seyni Kountché”, Afrique Sur 7, 23 Mart 2024, https://www.afrique-sur7.ci/niger-la-chine-debourse-15-milliards-pour-renover-le-stade-general-seyni-kountche-de-niamey, (Erişim Tarihi: 27.03.2024).
