Tarih:

Paylaş:

Rusya’nın Orta Asya’sız Afganistan Denklemi: Beşli Format Önerisi

Benzer İçerikler

Bu yazı şu dillerde de mevcuttur: English Русский

Rusya, Ukrayna Savaşı’na odaklanmış olmasının yanı sıra bölgesel gelişmelere de kayıtsız kalmamakta ve Asya coğrafyasında da çeşitli girişimlerde bulunmaktadır. Özellikle de Afganistan politikası kapsamında Moskova, son dönemlerde aktif bir tutum sergilemektedir. Kuşkusuz Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) bölgeden çekilmesinin ardından oluşan güvenlik ve istikrar dengesizliği, Moskova’yı da etkilemektedir. Bu bağlamda Taliban’la diyaloğunu sürdüren Rusya, ev sahipliği yaptığı toplantılarla dikkat çekmektedir.

Moskova kanadından gelen son hamle; Afgan Sorunu’na yönelik bir “Beşli Format” oluşturma önerisidir. 12 Şubat 2023 tarihinde Rusya’nın Afganistan Özel Temsilcisi ve Dışişleri Bakanlığı İkinci Asya Dairesi Direktörü Zamir Kabulov, Afganistan’daki durumu; Rusya, Çin, İran, Hindistan ve Pakistan’ın katılımıyla çözmek için bir “Beşli Format”ın teşkil edilmesini önermiştir.[1] 14 Şubat 2023 tarihinde ise Hindistan’ın söz konusu teklifi sıcak karşıladığı bildirilmiştir. Rusya’nın Yeni Delhi Büyükelçisi Denis Alipov, Hindistan’ın Afgan Sorunu’nun çözümünde Rusya’yla yakın işbirliği yapmayı arzuladığına dair bir açıklama yapmıştır.[2]

Kabulov’un önerisi, 2017 yılında Afganistan’da ulusal uzlaşma sürecini desteklemek için Rusya, Hindistan, İran, Kazakistan, Kırgızistan, Çin, Pakistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ı içeren Moskova Formatı oluşumunu akıllara getirmiştir. Halihazırda böyle bir platform mevcutken; Moskova’nın yeni bir “Beşli Format” önerisinde bulunması, Orta Asya ülkelerinin dışarda tutulmak istendiğini ortaya koymaktadır.

Rusya’nın diplomatik girişimleri ve oluşturduğu formatlar, Afganistan politikasının yanı sıra bölge devletleriyle olan ilişkileri noktasında da ipuçları barındırmaktadır. 2017 yılında ilk görüşmelerin yapıldığı Moskova Formatı’nda Afganistan da yer almıştır. 16 Kasım 2022 tarihindeki toplantıya ise Afganistan davet edilmemiştir.

Taliban yönetiminin toplantıda yer almaması bölgesel gelişmeler çerçevesinde değerlendirildiğinde, Moskova’nın Orta Asya ülkeleri ile Taliban arasındaki münasebetleri şekillendirici bir rol oynadığı söylenebilir. Böylece aralarında bir denge sağlamanın yanı sıra Taliban’ın politikaları üzerinde de belirleyici olmayı amaçladığı ifade edilebilir. Aynı zamanda Taliban-Batı/ABD bağlantısı da Rusya’nın tutumuna etki eden bir faktör olarak değerlendirilebilir. Tüm bu etkenler, Taliban’ın toplantılara katılıp katılmaması konusundaki nihai kararda belirleyici olmaktadır.

Diğer taraftan Moskova Formatı, Asya coğrafyasından aktörleri içermesi hasebiyle Rusya’nın liderliğinde Afganistan’ın geleceğine yön verme amacı güden ve Batı’ya karşı hareket eden bir arayış görüntüsü de vermektedir. Son zamanlarda Orta Asya ülkelerinin uluslararası alandaki hareketliliği ele alındığında, bu ülkelerin Beşli Format kapsamında yer almama nedenleri de anlaşılabilir. Son dönemlerde bölge ülkelerinde reform süreçleri ön plana çıkmaktadır.

Aynı zamanda Rusya-Ukrayna Savaşı, Avrupa’nın bölgeye ilgisi yoğunlaşmış ve Orta Asya-Batı münasebetleri, enerji başta olmak üzere yeni bir ivme kazanmış görünmektedir. Bu sebeple Rusya, Orta Asya ülkelerinin dahil olmadığı bir Asya ülkeleri oluşumu önerisinde bulunmuş olabilir.

Moskova’nın önerdiği bu yeni formatla, Hindistan-Pakistan hattındaki gerilimli ilişki dinamiğinin Afganistan konusundaki ortaklığı etkilememesi beklenmektedir. İki komşu devlet, birçok alanda olduğu gibi Afganistan denkleminde de rekabet halindedir. Moskova’nın her iki aktörle de ilişkileri genişleme ve derinleşme eğilimindedir. Mevcut durumda Yeni Delhi’nin Beşli Format’a olumlu yaklaştığına dair işaretler de vardır. Rusya ise iki rakip ülkeyi güvenlik ve savunma politikaları bağlamında bir araya getirme gayreti içerisindedir. Bu yüzden de Moskova yönetimi, aşırılık yanlısı grupların bölgenin istikrarı için büyük tehdit oluşturduğu yönünde açıklamalar yapmaktadır.[3]

Rusya, bu açıklamalarla Beşli Format’ın gerekliliğinin altını çizerken; Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün (KGAÖ) ne denli mühim bir rol oynadığının mesajını verdiği de söylenebilir. Gelinen noktada bölgede terör örgütü Devlet’ül Irak ve’ş Şam’ın (DEAŞ) sözde Horasan Emirliği’nin (ISKP) etkisi ve saldırıları artmıştır. Terör örgütü tarafından belirli ülkelerin hedef alındığı ve saldırı hazırlığı yapıldığına dair BM raporları bulunmaktadır.

Rusya ise DEAŞ’ın etkinliğinin artmasından ABD’yi sorumlu tutmaktadır. Beşli Format’ın da güvenlik ve savunma boyutu başta olmak üzere Afgan Sorunu’nu kapsamlı bir şekilde ele alma konusunda fayda sağlayacağı belirtilmektedir. Böylece Kremlin, Orta Asya ülkelerine KGAÖ’nün etkinliği ve bu yapıya güvenilirlik hususunda güçlü bir mesaj vermek istemiş olabilir.

Rusya’nın Hindistan, Pakistan, İran ve Çin’i bir araya getirme hedefi, ABD’nin bölge politikalarını sınırlandırma amacına hizmet etmektedir. Böylece Washington yönetiminin bölgedeki etkisini azaltacak bir bölgesel birliktelik sağlamaya çalışmaktadır, denilebilir.

Taliban’la ilişkilerini geliştirme eğiliminde olan ve diyalog kuran ülkeler olarak Hindistan, Pakistan ve Çin belirleyici role sahiptir. Moskova da bu durumu işbirliği platformuyla kendi çıkarlarına uygun hale getirmeye çabalamaktadır. Kabulov’un 2023 yılının Ocak ayında gerçekleştirdiği Pakistan ve Afganistan ziyaretlerinin de aynı amacı taşıdığı ve nabız yoklaması niteliğinde olduğu söylenebilir.

Bilindiği üzere İran ve Pakistan, son zamanlarda ikili ilişkileri geliştirme yolunda mühim adımlar atmaktadır. Diğer taraftan Pekin de hem İslamabad’la hem de Moskova’yla yakın münasebetlere sahiptir. Hindistan ve Pakistan ise Şanghay İşbirliği Örgütü kapsamında aynı ortamda bulunmaktadır. Ancak Hindistan’ın tavrının olumlu olacağı düşünülmekle birlikte Pakistan, 8 Şubat 2023 tarihinde Moskova’da gerçekleştirilen Ulusal Güvenlik Danışmanları Toplantısı’na katılmıştır. Dolayısıyla bu konudaki tavrını ortaya koyduğu söylenebilir. Sonuç olarak Moskova’nın oluşturmaya çalıştığı düzenin nasıl karşılık bulacağı merak konusudur. Ayrıca ABD’nin tepkisinin de belirleyici etkenlerden olacağı öngörülebilir.


[1] “Moscow Seeks to form Regional Group of Nations to Influence Kabul”, Tolo News, https://tolonews.com/node/182043, (Erişim Tarihi: 15.02.2023).

[2] “India Seeks Close Interaction with Russia on Afghanistan-Russian Ambassador”, TASS, https://tass.com/politics/1576405, (Erişim Tarihi: 15.02.2023).

[3] “Taliban Refute Russia’s Terror Charges Against Afghanistan”, Voice of America, https://www.voanews.com/a/taliban-refute-russia-s-terror-charges-against-afghanistan/6963968.html, (Erişim Tarihi: 15.02.2023)

Şeyma KIZILAY
Şeyma KIZILAY
Şeyma KIZILAY, 2016 yılında Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden mezun olmuştur. Yüksek lisans derecesini, 2019 yılında Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı’nda sunduğu ‘’Uluslararası İlişkilerde Ulus İnşası Bağlamında Irak Örneği” başlıklı teziyle almıştır. Doktora eğitimine Uludağ Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı’nda devam eden Kızılay, tez aşamasındadır. Başlıca çalışma alanları; güvenlik, terörizm, Afganistan ve Pakistan’dır. Kızılay, iyi derecede İngilizce ve orta seviyede Arapça bilmektedir.