Son yıllarda Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi’nin (BMGK) yapısına ilişkin tartışmaların hız kazandığı görülmektedir. Zira BMGK, İkinci Dünya Savaşı sonrasında o dönemin dünya sisteminin yapısı göz önünde bulundurularak oluşturulmuştur. Dolayısıyla BMGK, yakın geçmişte karşılaşılan pek çok sorunun çözülmesi hususunda yetersiz kalmış ve başarılı bir sınav verememiştir. Buna Bosna Hersek ve Kosova’da yaşanan çatışmaları örnek göstermek mümkündür.
Dahası BMGK’nın beş daimi üyesi olan Amerika Birleşik Devletleri (ABD), İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin gibi aktörlerin “kesin veto” gücü de BMGK’yı işlevsizleştirmekte ve birtakım kararların alınmasını zorlaştırmaktadır. Örneğin Kuzey Kore’nin nükleer güvenlik ortamını tehdit eden eylemleri karşısında Rusya veya Çin’in ve bazen de ikisinin de ret oyu kullanması, Pyongyang yönetimine yaptırım uygulanmasını engellemektedir. Benzer durumu, farklı krizlerde başka ülkelere dair örneklerle de çoğaltmak mümkündür. Üstelik ABD-Rusya-Çin hattındaki güç mücadelesi göz önünde bulundurulduğunda, tarafların kritik meselelerde hemfikir olmasını beklemek de fazlasıyla iyi niyetli bir yaklaşım şeklinde yorumlanabilir. Dolayısıyla BMGK’da güçlü bir reform ihtiyacı vardır.
Mevzubahis durumdan ötürü farklı devletlerin zaman zaman BMGK’daki reform ihtiyacına dikkat çeken açıklamalar yaptıkları görülmektedir. Bu anlamda söz konusu talebi en net şekilde ifade eden aktörün “Dünya beşten büyüktür.” çıkışıyla Türkiye olduğu söylenebilir. Esasen bu talep haksız da değildir.
Bahse konu olan durum, BM’nin işlevini de tartışmaya açmaktadır. Örneğin gelinen nokta itibarıyla dünyanın en büyük ekonomileri arasında yer alan Almanya ve Japonya gibi ülkelerin BMGK’da daimi olarak temsil edilmesi gerektiği dile getirilmektedir. Benzer bir biçimde Güney Asya, Latin Amerika, Ortadoğu ve Afrika’dan da daimi temsil talebi gelmektedir. Bu talebin haklılığı da açıktır.
Bu konuda yaşanan tartışmalara örnek vermek gerekirse, 2008 yılının Kasım ayında Brezilya Devlet Başkanı Lula da Silva, “Barışı sağlamak ve güvenliği desteklemek için (gerekli) temel reformları daha fazla erteleyemeyiz.” demiştir.[1] 2011 senesinin Haziran ayında da Güney Afrika Uluslararası İlişkiler Bakanı Maite Nkoana-Mashabane, “BMGK, dengesiz güç ilişkilerini düzenlemek için acilen bir reforma ihtiyaç duymaktadır. BMGK reformunun acil olduğunu yineliyoruz.” demiştir.[2] 2014 yılının Eylül ayında ise Hindistan Başbakanı Narendra Modi, 69. BM Genel Kurulu Toplantısı’nda yaptığı konuşmada aşağıdaki açıklamada bulunmuştur:[3]
“BM’yi, BMGK da dahil olmak üzere reformdan geçirmeli ve onu daha demokratik ve katılımın daha çok olduğu bir yapıya sokmalıyız. 20. yüzyılın koşullarını yansıtan kurumlar 21. yüzyılda etkili olamayacaktır.”
2018 senesinde de dönemin Malezya Başbakanı Mahathir Mohamad, BMGK’daki reform ihtiyacına dikkat çekerek şunları söylemiştir:[4]
“Beş ülke, 70 yıl önce kazandıkları zafere dayanarak sonsuza dek dünyayı rehin alma hakkı iddia edemez. Ahlaki olarak kendilerini savunamazlar. Hem dünyanın çeşitli ülkelerinde demokrasi ve rejim değişikliğini savunup hem de bu örgütte demokrasiyi reddedemezler.”
Öte yandan BMGK’daki reform ihtiyacı, yukarıda da değinildiği üzere yalnızca temsil boyutunda gelmemekte, karar alma mekanizması da tenkit edilmektedir. Hatta bu yüzden ABD ve Rusya’dan da BMGK’da reform yapılması talebini dile getiren çıkışlar gelmektedir. Örneğin 2019 yılının Şubat ayında Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, BMGK’nın dünyanın gelişmekte olan bölgelerini temsil etmekte yetersiz kaldığını belirterek “BMGK’nin üçte birine yakını Avrupa Birliği (AB) ülkeleri tarafından temsil ediliyor.” demiş ve reform çağrısı yapmıştır.[5] ABD’de Rusya-Ukrayna Savaşı’nın ardından Moskova yönetimine yaptırım uygulanabilmesi için daimi üyelerin veto gücüne ilişkin tenkitler yapmış ve 2022 senesinin Eylül ayında ABD’nin BM Büyükelçisi Linda Thomas Greenfield aşağıdaki çıkışı gerçekleştirmiştir:[6]
“Saldırgan eylemlerini savunmak için veto hakkını kullanan herhangi bir daimi üye devlet, ahlaki otoritesini kaybetmiş demektir; sorumlu tutulmalıdır.”
Son olarak 8 Haziran 2023 tarihinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım-Cömert Tokayev, sönümlenen ama gerekliliği süren BMGK’da reform tartışmasını gündeme getirmiş ve Astana Ulusal Forumu’nda yaptığı konuşmada bir yandan BM’nin tek yetkili “küresel örgüt” olduğuna dikkat çekerek BMK’da reform ihtiyacını hatırlatmıştır. Konuşmasında Sayın Tokayev, orta büyüklükteki güçlerin temsil edilmesi ve seslerinin daha güçlü bir şekilde duyulması için yapının reforme edilmesi gerektiğini vurgulamıştır.[7] Dolayısıyla Kazakistan’ın çıkışı, dünyanın beşten büyük olduğu realitesini hatırlatması bakımından oldukça mühimdir.
Neticede Kazakistan Cumhurbaşkanı, Astana Uluslararası Forumu’nda yaptığı konuşma vesilesiyle BMGK’daki reform ihtiyacına dikkat çekmiş ve çeşitli dönemlerde gündeme gelen bu meseleyi yeniden uluslararası kamuoyunun gündemine taşımıştır. Söz konusu talebin haklılık payı yadsınamaz. Zira Kazakistan’ın talebi, barış ve güvenlik ortamının sürdürülebilirliği açısından elzemdir. Aksi takdirde BM, işlevini yerine getiremeyen bir örgüte dönüşecek uluslararası güvenlik ortamı son derece ciddi sınamalarla karşı karşıya kalacaktır.
[1] “Brazil’s Lula Urges G20 to Follow up Reform Pledge”, Reuters, https://www.reuters.com/article/financial-g20-lula-idUSN1826524320081118, (Erişim Tarihi: 10.06.2023).
[2] Global Times, http://world.globaltimes.cn/africa/2011-06/660842.html, (Erişim Tarihi: 09.06.2023).
[3] UN, https://www.un.int/india/2004/ind984.pdf, (Erişim Tarihi: 09.06.2023).
[4] “Malaysia PM Mahathir’s Speech at the United Nations”, Channel News Asia, https://www.channelnewsasia.com/asia/in-full-malaysia-pm-mahathir-s-speech-at-the-united-nations-800896, (Erişim Tarihi: 09.06.2023).
[5] “Rusya’dan BMGK’de Reform Çağrısı”, NTV, https://www.ntv.com.tr/dunya/rusyadan-bmgkde-reform-cagrisi,-vE7JAZ4ZUynwxotXgWZag, (Erişim Tarihi: 10.06.2023).
[6] “ABD, Çin ve Rusya’ya Karşı BMGK’de Reform İstiyor”, Independent Türkçe, https://www.indyturk.com/node/555331/d%C3%BCnya/abd-%C3%A7in-ve-rusya%E2%80%99ya-kar%C5%9F%C4%B1-bmgk%E2%80%99de-reform-istiyor, (Erişim Tarihi: 10.06.20232).
[7] “Касым-Жомарт Токаев призвал реформировать Совбез ООН”, Central Asia, https://centralasia.media/news:1935207, (Erişim Tarihi: 10.06.2023).
