Rusya’nın 24 Şubat 2022 tarihinde Ukrayna’ya “özel askeri operasyon” başlatmasıyla Avrasya Ekonomik Birliği’nin (AEB) iki üyesi Rusya ve Belarus’a yönelik geniş çaplı yaptırımlar uygulanmaya başlanmıştır. Bu bağlamda Rusya ve Belarus; AEB gibi üye olduğu örgütleri birçok yönden, farklı bir jeopolitik ve jeo-ekonomik bağlamda tekrar ele almaya girişmiştir. Bu noktada 25-26 Ağustos tarihleri arasında “Issık Göl” kıyısındaki devlet konutunda gerçekleşen Avrasya Hükümetlerarası Konseyi Toplantısı’nın ardından imzalanan anlaşmalar dikkat çekmektedir. AEB Hükümetlerarası Konseyi’nin düzenlediği toplantının akabinde imzalanan belgeler şunlardır: [1]
- Avrasya Ekonomik Birliği’nde endüstriyel işbirliğinin finansmanı.
- Avrasya Reasürans Şirketi’nin kurulmasına ilişkin anlaşma taslağı.
- Avrasya Ekonomik Birliği üye ülkelerinin ulaşım alanındaki öncelikli entegrasyon altyapı projeleri listesi.
- Karşılıklı ticaret hususunda, Avrasya Ekonomik Birliği üye devletlerinin ulusal para birimlerinin kullanımını genişletmek adına yapılan çalışmaların artırılması.
- Avrasya Hükümetlerarası Konseyi’nin bir sonraki toplantısının yeri ve zamanı.
- Avrasya Ekonomik Konseyi’ne aday ülkenin Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi’ne sunulmasına ilişkin kararname.
- Avrasya Ekonomik Komisyonu Yönetim Kurulu aday üyelerinden birinin Yüksek Avrasya Ekonomik Konseyi’ne sunulmasına ilişkin kararname.
Söz konusu AEB üye devletlerinin hükümet başkanları, Çolpan-Ata’daki zirve sonucunda Avrasya Reasürans Şirketi’nin kurulmasına ilişkin yapılan açıklamayı onaylamıştır. Rusya Başbakanı Mihail Mişustin’in toplantıda yaptığı açıklamaya göre, şirket karşılıklı olarak dış ticarete sigorta desteği sağlayacak, yatırım işbirliğinin gelişmesini teşvik edecek, ihracat kredileri sağlayacak, kredi kuruluşlarıyla ve sigortacılarla etkileşimde bulunacaktır.[2]
Bu bağlamda Mişustin’in, kurulmakta olan şirketin yeni uluslararası ortaklarla çalışmaya açık olduğunu vurgulaması dikkat çeken bir noktadır. Savaşın doğurduğu yaptırımlar neticesinde, Rusya’nın ekonomi alanında yeni ittifaklar bulmaya yahut eskileriyle bağlarını güçlendirmeye çalıştığı görülmektedir. Rusya AEB ülkeleriyle ticareti geliştirmenin yanı sıra; Çin, Mısır, Hindistan ve İran ile işbirliğini güçlendirmek için de çaba göstermektedir.
Avrasya Reasürans Şirketi’nin yetkili sermayesinin, üye devletlerin katkılaryla oluşturulacağı ve 15 milyar Rus rublesi olacağı belirtilmiştir. Ayrıca, şirketin yaratılan potansiyel sigorta kapasitesinin (olası genişleme hariç) 2 milyar Amerika Birleşik Devletleri (ABD) dolarına kadar ulaşacağı açıklanmıştır.[3] Birçok uzman, Avrasya Reasürans Şirketi’nin ek sigorta kapasitesinin ortaya çıkmasının, AEB içindeki karşılıklı ticaret hacminde 6 milyar doların üzerinde bir artışa yol açabileceğini ifade etmektedir.
Uzmanların bir diğer görüşüne göre, örneğin deniz taşımacılığı sektöründe olduğu gibi, yeniden sigortalanması oldukça zor olacak riskler de bulunmaktadır. Çünkü, uluslararası reasürans piyasası yüksek oranda Avrupa ve ABD’deki büyük holdinglere bağlıdır ve Batılı şirketler tarafından kontrol edilmektedir. Bununla birlikte, yaptırımlar esas olarak Rus menşeili yapılanmalara karşı uygulanmakta ve uluslararası kuruluşlara karşı gerçekleştirilememektedir. Dolayısıyla, uluslararası bir yapı olarak AEB’nin yaptırımlarla karşılaşması pek olası değildir. Bu bağlamda Rusya’nın Batı yaptırımlarına karşı AEB platformunu kullanacağı anlaşılmaktadır.
AEB üye devletlerinin liderleri, karşılıklı ticari alışverişlerde üye ülkelerinin ulusal para birimlerinin kullanımının genişletilmesi konusunu da görüşmüştür. Bahsi geçen toplantının gündemine, karşılıklı ticaretin gerçekleştirildiği durumlarda, AEB üye devletlerinin ulusal para birimlerinin kullanımını genişletmek için gereken çalışmaların artırılması konusu ise Rusya tarafından sunulmuştur.
2022 yılında AEB devletlerinin, karşılıklı ticarette ulusal para birimlerini kullanım payı %74’lük bir dilimi oluşturmaktadır. Bunlar arasındaki en büyük pay ise rubleye düşmektedir: Avrasya Ekonomik Komisyonu’na göre, 2021 yılında işlemlerin %71,5’i Rus para birimi, %26,2’si dolar ve avro, diğer AEB ülkelerinin para birimleri arasında %1,4’ü tenge ve %0,2’si Belarus rublesiyle yapılmıştır.[4] AEB içerisinde Rusya’nın oynadığı rol göz önünde bulundurulduğunda, ulusal para birimlerinin karşılıklı anlaşmalardaki kullanımının artması, aslında rublenin rolünün büyüdüğü anlamına gelmektedir.
Batı, Rusya’yla karşı karşıya gelme sürecinde, Rusya altınını ve dolar cinsinden depolanan döviz rezervlerini dondurmuş ve bu da diğer ülkeler için tehlikeli bir emsal oluşturmuştur. Tayvan konusu özelinde ABD’yle yaşanan gerilim tırmanırsa, bir sonraki hedef Çin olabilir. Bu bağlamda Rusya ve Çin’in üye olduğu Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) de Semerkant’taki toplantısında, ulusal para birimlerinin kullanımının genişletilmesi meselesinin, toplantının ana konularından biri olacağını söylemek mümkündür.
AEB’nin kritik jeostratejik konumu; onu Avrupa ve Asya’yı birbirine bağlayan, potansiyel olarak önem taşıyan bir transit ulaşım merkezi haline getirmektedir. AEB, demiryolu hattı uzunluğu bakımından dünyada ikinci, toplam yol uzunluğu bakımından ise beşinci sırada yer almaktadır. Bugün AEB topraklarından geçen ana ulaşım koridorlarını “Kuzey-Güney”, “Doğu-Batı” ve “Avrupa-Batı Çin” rotası oluşturmaktadır. Bu bağlamda Avrasya Ekonomik Birliği Hükümetlerarası Konseyi Toplantısı’nda tartışılan ana konulardan biri, AEB ülkelerinin taşımacılık ve lojistik alanındaki ortak çalışmalarıdır.
Buna binaen Başbakanlar, müzakerelerin ardından AEB ülkelerindeki öncelikli altyapı ulaştırma projelerinin bir listesini onaylamıştır. Liste, AEB bünyesindeki ülkelerin projelerini içermektedir; Ermenistan’dan “Kuzey-Güney” karayolu koridor programı, Belarus’tan M-1 / E30 (Brest (Kozlovichi)- Minsk- Rusya sınırı (Redki) otoyolunun yeniden inşası, Kazakistan’dan “Avrupa-Batı Çin” uluslararası ulaşım yoluna bağlı M-32 otoyolunun Kazakistan bölümlerinin yeniden inşası, Kırgızistan’dan “Lugovaya-Balykchy” demiryolu bölümünün elektrifikasyonudur. Rusya Federasyonu’ndan alınan belgede, uluslararası ulaşım rotası “Avrupa-Batı Çin” hattındaki yolların Rusya bölümlerinin inşaatı ve modernizasyonu, “Meridian” özel karayolunun Rusya bölümünün inşaatı da yer almaktadır.[5]
Toplamda liste, çeşitli uygulama aşamalarında AEB ülkelerinin 7 projesini içermektedir. Projeler aynı zamanda “Doğu-Batı” ve “Kuzey-Güney” doğrultusunda uluslararası ulaşım koridorlarında yer alan Avrasya ulaşım koridorları ve güzergahlarını, transit potansiyelini ve ulaşım altyapısını geliştirmeyi de amaçlamaktadır. Toplantıda mevzubahis ulaşım koridorlarının geliştirilmesiyle ilgili öneri, Kazakistan başbakanı Alihan Smailov tarafından gündeme getirilmiştir:[6]
“AEB ülkelerinin ihracatının gelişmesi için malların transit serbestliğini sağlamak gerekiyor. Bu yönde önemli bir pratik adım, ‘Doğu-Batı’ ve ‘Kuzey-Güney’ yönündeki Avrasya ulaşım koridorlarının altyapısının modernizasyonu olabilir.”
Ayrıca söz konusu projelerin, Çin inisiyatifindeki Kuşak-Yol Projesi’yle etkileşimine de dikkat çekilmiştir. AEB ve Kuşak-Yol Projesi arasında birçok etkileşim alanı bulunmaktadır. Birincisi, her iki projenin de ana hedeflerinden biri, modern bir altyapının oluşturulmasıdır. Bu, transit ücretlerinden elde edilen gelirde bir artışa yol açacak ve ülkeler arasındaki ulaşım bağlantılarını arttıracaktır. İkincisi, AEB ve Kuşak Yol Projesi, gümrük prosedürlerini basitleştirme ve karşılıklı ticaretin gelişmesine mani olan engelleri kaldırma sorununu çözmektedir. Üçüncüsü, ABD’nin Çin’e karşı olası deniz ablukası nedeniyle, Çin’in Orta Doğu ve Afrika’dan artan enerji arzı sıkıntısına yanıt vermesi ve bu malların ithalatını çeşitlendirmesi gerekmektedir. AEB ülkeleri bununla ilgilenmekte, dolayısıyla kurulan yeni altyapı bu sorunun çözülmesine de yardımcı olabilecektir.
Dördüncüsü, AEB ve Kuşak-Yol Projesi arasındaki işbirliği, bilimsel ve teknik işbirliği için birtakım mekanizmalar yaratma ve üretime yenilikçi kazanımlar getirme umutları doğuran büyük su ve çevre projeleri alanında da yürütülmektedir. Beşincisi, gıda güvenliğinin sağlanmasıyla ilgili projelerde AEB ve Kuşak-Yol Projesi arasındaki etkileşimdir. Altıncısı ise, jeo-politik faktördür. Yani Rusya’nın ABD ve Batı’yla ilişkileri Ukrayna’daki savaşın başlaması nedeniyle son zamanlarda bozulmuştu, bu nedenle Rusya, Asya’ya ve bilhassa Çin’e dönmüş bulunmaktadır.
AEB’nin küresel enerji sektörüne girmesinin en etkili yolu, öncelikle ulusal gaz piyasalarının gönüllülüğü ve işbirliği vasıtasıyla, AEB içinde istikrarlı ve ücretsiz bir ortak gaz piyasası oluşturmaktır. Nitekim son zamanlarda, AEB ortak bir gaz piyasasının oluşturulmasına ilişkin girişimlerde bulunduğu görülmektedir. Bugün üye ülkeler, ortak gaz piyasasındaki hizmetler için “tek pencere” ilkesinin, gaz kullanımına ilişkin kontrolün ve gazın piyasa fiyatına endeksli ödeme koşulları üzerinde anlaşmak için sık sık görüşmeler düzenlenmektedir. Genel olarak, gaz piyasasının oluşumunu, AEB ülkeleri için, enerji piyasalarının istikrarını en üst düzeye çıkarmak ve her bir ülkenin enerji güvenliğini sağlamak da dahil olmak üzere yeni bir fırsat penceresi olarak nitelendirmek mümkündür.
AEB ülkelerininin elindeki bu firsatın aksine, Belarus ve Ermenistan, Rusya’nın iç piyasasındaki fiyatlandırmalar üzerinden gaz satın almakla ilgilenmektedir. Buna karşılık Rusya, AEB içinde devletlerin daha derin bir entegrasyon kurmasında ısrar etmektedir. Çolpan-Ata’daki zirvede AEB üyeleri, ortak gaz piyasasının oluşumuyla ilgili konulara da değinmiştir. Ancak net bir sonuca varılmamıştır. Bu anlamda, dünya gaz piyasasında gelişen duruma bir kez daha yakından bakmaya ve AEB ortak gaz piyasasına ilişkin yaklaşan anlaşmada bu yeni faktörlerin nasıl ele alınacağının planlanmasına karar verilmiştir.
Sonuç olarak, son zamanlarda dünya çapında yaşanan olaylar bakımından 25-26 Ağustos tarihleri arasında Çolpan-Ata’da gerçekleşen Avrasya Hükümetlerarası Konseyi’nin ardından alınan kararlar dikkat çekmektedir. Söz konusu kararlar Batı’nın yaptırımları karşısında Moskova’nın ortaklarına ciddi şekilde güvendiğinin bir işaretidir. Ancak bu noktada Moskova’nın ortaklarından yararlanmak istediğini de belirtmek gerekmektedir. Zira Rusya’nın,Batı yaptırımlarına karşı AEB platformunu kullanacağı anlaşılmaktadır. Nitekim Kremlin, mevcut koşullar altında AEB ülkelerinin daha derin bir entegrasyona ihtiyacı olduğunu savunmaktadır.
[1] “Итоги заседания Евразийского межправительственного совета в Чолпон-Ате”, Министерство экономики и коммерции Кыргызской Республики, https://mineconom.gov.kg/ru/post/8319, (Erişim Tarihi: 29.08.2022).
[2] “ЕАЭС создаст Евразийскую перестраховочную компанию для поддержки бизнеса”, Pravo.ru, https://pravo.ru/news/242611/?ysclid=l7hnhps7dn943511609, (Erişim Tarihi:30.08,2022)
[3] “Завершена работа над Соглашением об учреждении Евразийской перестраховочной компании”, Евразийская экономическая комиссия, https://eec.eaeunion.org/news/zavershena-rabota-nad-soglasheniem-ob-uchrezhdenii-evraziyskoy-perestrakhovochnoy-kompanii/, (Erişim Tarihi: 30.08.2022)
[4] “Россия предлагает план расширения расчетов в нацвалютах на территории ЕАЭС”, 24.kg, https://24.kg/ekonomika/243212_rossiya_predlagaet_plan_rasshireniya_raschetov_vnatsvalyutah_naterritorii_eaes/, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[5] “Инфраструктурные проекты в сфере транспорта согласовали и одобрили страны ЕАЭС”, Kazahstanskaya pravda, https://kazpravda.kz/n/infrastrukturnye-proekty-v-sfere-transporta-soglasovali-i-odobrili-strany-eaes/, (Erişim Tarihi: 30.08.2022).
[6] “Смаилов озвучил ряд мер по налаживанию торговли и улучшению экономических показателей в странах ЕАЭС”, Kazakhstan Today, https://www.kt.kz/rus/economy/_1377938710.html, (Erişim Tarihi: 30.08.2022).
