Orta Asya devletleri izledikleri çok yönlü-vektörlü dış politikaları sayesinde bölgesel ve küresel güçlerle ilişkilerini çeşitli konularda kazan-kazan yaklaşımı çerçevesinde geliştirdikleri görülmektedir. Batı Dünyası, Çin ve Rusya, bu noktada ön plana çıkan aktörlerdir. Lakin Güney Asya devletleri, Orta Asya’ya yakın olmasına rağmen ilişkiler; coğrafi zorluklar, bölgeye yabancı müdahalesi ve güvenlik sorunları nedeniyle sınırlı kalmıştır.
Olumsuz faktörlere rağmen son birkaç yıldır, Orta ve Güney Asya devletleri arasında çeşitli yakınlaşma adımları atılmaktadır. Zira Orta Asya devletleri farklı özelliklere ve kimliklere sahip olduğu için Güney Asya’da farklı aktörlerle ortak bağ kurması kolaylaşmaktadır. Örneğin Müslüman bir nüfusa sahip olmaları nedeniyle dini hassasiyeti yüksek olan Pakistan’ı; laik yönetim anlayışları sayesinde Hindistan’ı etkilemektedir. Bununla birlikte Orta Asya devletlerinin barışçıl ve yapıcı dış politikaları, bütün devletler nazarında önem arz etmektedir.
Orta Asya yönetimleri, Güney Asya devletleriyle ilişkiler geliştirirken ön plana çıkan aktörlerden biri Pakistan’dır. Zira Astana, Aşkabat, Bişkek, Duşanbe ve Taşkent, İslamabad’la son dönemde önemli temaslar gerçekleştirmiş ve ilişkiler kurmuştur. Öncelikle Kazakistan Başbakan Yardımcısı ve Ticaret ve Entegrasyon Bakanı Serik Zhumangarin, 22 Aralık 2022 tarihinde İslamabad’ı ziyaret etmiştir.
Ziyaret sırasında taraflar arasında Kazakistan’a mal tedarik edilmesine ilişkin altı muhtıra da dahil olmak üzere dokuz belge imzalanmıştır. Ayrıca ticari, ekonomik, bilimsel, teknik ve kültürel işbirliği, Pakistan’ın lojistik şirketi olan National Logistic Cell’in (NLC) Afganistan üzerinden karayoluyla Kazakistan’a geçişi ve Kazakistan’ın SCAT Havayolları’nın Pakistan’a düzenli uçuşlar başlatması konuları ele alınmıştır.[1] Ayrıca Zhumangarin, Pakistan Başbakanı Şahbaz Şerif’le bir araya gelerek Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru’nun inşa sürecine katılmayı görüşmüştür.[2] Şerif, toplantıya dair yaptığı açıklamada kurulacak olan kara ve demiryolunun sadece ticari birlikteliği sağlamayacağını; aynı zamanda bölgede barış ve refahı da tesis edeceğini vurgulamıştır.[3]
Bişkek yönetimi de İslamabad’la ilişkilerin geliştirilmesi için önemli bir reaksiyon almaktadır. Pakistan’ın Kırgızistan Büyükelçisi Sardar Azhar Tariq Khan, 2022 yılının Ocak ayında yaptığı açıklamada, iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinin bölgesel ve küresel düzeydeki ticari entegrasyon için mühim olduğunu vurgulamıştır.[4] Kırgızistan, ilişkilerin güçlendirilmesi için Pakistan’la coğrafi bir bağ kurulmasını savunmakta ve Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu Hattı’nın Pakistan’a kadar uzatılması gerektiğini dile getirmektedir.[5] Zira Pakistan’la kurulacak ilişki hem Kırgızistan’a hem de Orta Asya’ya denizlere ulaşma noktasında önemli bir imkan yaratacaktır. Ayrıca devletler arasındaki ticari ilişkilerin geliştirilmesi için Pakistan’ın Lahor kentinde bir Kırgızistan Ticaret Evi açılmıştır.[6]
Bu noktada dikkat çeken ayrıntı ise Kazakistan ve Kırgızistan’ın Taliban’la ilk kez resmi heyetler üzerinden temas kurmasıdır.[7] Temaslar sürecinde çeşitli konular ele alınsa da zamanlaması itibarıyla Astana ve Bişkek yönetimlerinin temel amacının Güney Asya’ya ve denizlere açılma sürecinde Afganistan’ın yok sayılmaması ve Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru’nun inşasının önündeki olası engellerin ortadan kaldırılmasıdır.
Özbekistan ise Pakistan’la oluşturulmak istenen Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru’nun ana mimarlarından ve destekçilerinden biridir. Bu amaçla çeşitli görüşmeler gerçekleştirmektedir. Zira 2023 yılında söz konusu hattın finansmanı için çeşitli temaslar gerçekleştirecektir. Kısa süre önce de Taşkent-İslamabad hattında yeni anlaşmalara imza atılmıştır. Bu kapsamda Özbekistan Başbakan Yardımcısı, Dış Ticaret ve Yatırım Bakanı Khodjaev Jamshid Abdukhakimovich ile Pakistan Ticaret Bakanı Naveed Qamar, dokuz mutabakat zaptı imzalamıştır. Atılan imzaların amacı, ikili işbirliği yapılması ve ticaret hacminin 1 milyar dolara ulaştırlmasıdır. Ayrıca taraflar 2023 yılının Şubat ayından itibaren Pakistan-Özbekistan Tercihli Ticaret Anlaşmasını (PTA) uygulamaya karar vermiştir.[8]
Taraflar, Pakistanlı ve Özbek nakliyecilerin karşılaştığı sorunları gidermek için de Taliban’la görüşme konusunda anlaşmıştır. Taşkent ve İslamabad, Taliban’a sunulacak olan ortak gündemi belirledikten sonra Özbek ve Pakistanlı yetkililer, muhtemelen 2023 yılının Ocak ayında Kabil’i ziyaret edecektir.[9]
Tacikistan, son dönemde Pakistan’la yakınlaşan devletler arasındadır. Bu noktada Pakistan’a yapılan en üst düzey ziyaret de söz konusu ülkeden gerçekleştirilmiştir. 14-15 Aralık 2022 tarihinde düzenlenen ziyaret sırasında Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman ile Şerif arasında çeşitli anlaşmalar imzalanmıştır. Tacikistan’la olan ilişkilere büyük önem verdiğini belirten Şerif, tüm bölgenin kalkınması ve refahı için enerji kaynakları açısından zengin Orta Asya bölgesiyle enerji, demiryolu ve karayolu bağlantısı kurulmasını istediğini söylemiştir. Rahman ise güvenlik alanındaki işbirliğinden duydukları memnuniyeti dile getirmiş ve aşırılık, terörizm ve radikalizm gibi güncel sorunlarla beraber mücadele etmeyi önermiştir.[10]
Türkmenistan ile Pakistan ilişkilerine bakıldığında da enerji merkezli gelişmeler dikkat çekmektedir. Pakistan’ın Petrolden Sorumlu Devlet Bakanı Musadık Mesud Maliki, Aşkabat’ı ziyaret etmiştir. Bu TAPI ve TAP gibi projeler ele alınmıştır.[11] 11 Kasım 2022 tarihinde Türkmenistan’ın Pakistan Büyükelçisi Atacan Mövlamov ise yaptığı bir açıklamada Türkmenistan’ın Pakistan’ın enerji ihtiyacını karşılayabileceğini vurgulamıştır.[12]
Sonuç olarak, Orta Asya devletleri ile Pakistan arasındaki ilişkiler ekonomi, gıda, enerji ve güvenlik gibi konular üzerinden çok yönlü ve çok boyutlu bir şekilde güçlendirilmektedir. İlişkilerin hız kazanması ve daha da güçlenmesi için Trans-Afgan Ulaştırma Koridoru’nun hayata geçirilmesi kritik önem arz etmektedir. Özbekistan’ın başrolü oynadığı bu sürece Kazakistan ve Kırgızistan da katılmaktadır. Böylece Pakistan, koridor üzerinden kuzeye; yani Orta Asya açılma imkanı kazanırken, Orta Asya devletleri de denizlere ulaşabilecektir. Bu noktada taraflar arasında kurulacak olan koridor, Afganistan’ı hem bölgesel işbirliklerine dahil edecek hem de ülkedeki krizlerin çözülme sürecine önemli bir katkı sunacaktır. Böylece taraflar arasında tesis edilen ilişkiler ulusal, bölgesel ve bölgeler arası kazanımları azami seviyeye çıkaracaktır.
[1] “Pakistan, Kazakhstan Agree to Enhance Cooperation at Intergovernmental Commission in Islamabad”, The Astana Times, https://astanatimes.com/2022/12/pakistan-kazakhstan-agree-to-enhance-cooperation-at-intergovernmental-commission-in-islamabad/, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[2] “Kazakhstan, Pakistan, Discussing Trans-Uzbek-Afghan Railway Routes to Arabian Sea”, Silk Road Briefing, https://www.silkroadbriefing.com/news/2022/12/26/kazakhstan-pakistan-discussing-trans-uzbek-afghan-railway-routes-to-arabian-sea/, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[3] “Road, Railway Linkage with CARs to Promote Peace: PM”, Pakistan Observer, https://pakobserver.net/road-railway-linkage-with-cars-to-promote-peace-pm/, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[4] “Pakistan Seeks Better Economic Ties with Kyrgyzstan”, The Express Tribune, https://tribune.com.pk/story/2340142/pakistan-seeks-better-economic-ties-with-kyrgyzstan, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[5] “‘China-Central Asia Rail Project Should be Extended to Peshawar’”, The Express Tribune, https://tribune.com.pk/story/2391931/china-central-asia-rail-project-should-be-extended-to-peshawar, (Erişim Tarihi: 20.12.2022).
[6] “Trade House of Kyrgyzstan Opened in Pakistan”, Kabar, http://en.kabar.kg/news/trade-house-of-kyrgyzstan-opened-in-pakistan/, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[7] Bruce Pannier, “Kazakhstan, Kyrgyzstan Open Channels with the Taliban”, RFE/RL, https://www.rferl.org/a/kazakhstan-kyrgyzstan-taliban/31487601.html, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[8] “Nine MoUs signed with Uzbekistan”, Dawn, https://www.dawn.com/news/1728431/nine-mous-signed-with-uzbekistan, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[9] “Road, Railway Linkage…”, a.g.m.
[10] “Pakistan Aspires to ‘Establish Energy, Road Links with Central Asia’”, International The News, https://www.thenews.com.pk/latest/1020032-pakistan-aspires-to-establish-energy-road-links-with-central-asia, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[11] “Turkmen President, Pakistan’s Petroleum Minister Discuss Construction of TAPI Pipeline”, Business Turkmenistan, https://business.com.tm/post/9183/prezident-turkmenistana-i-ministr-nefti-pakistana-obsudili-stroitelstvo-gazoprovoda-tapi, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
[12] “Turkmenistan Offers Assistance in Meeting Growing Energy Needs of Pakistan”, Business Turkmenistan, https://business.com.tm/post/9419/turkmenistan-pakistan%C4%B1n-elektrik-enerjisi-ve-do%C4%9Falgaz-talebini-karsh%C4%B1layabilir, (Erişim Tarihi: 28.12.2022).
