15-16 Eylül 2022 tarihlerinde Semerkant’ta düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) Liderler Zirvesi, uluslararası kamuoyunun gündemine oturmuştur. ŞİÖ, Avrasya devletlerini birleştiren ciddi bir organizasyona dönüşüyor olması bakımından uluslararası kamuoyunun dikkatini çekmektedir. Nitekim Semerkant Zirvesi’nde katılımcı ülkelerin ilişkileri bazı önemli gelişmelerin yaşandığı görülmüştür. Söz konusu zirve, özellikle de Rusya’nın zirvede belirleyici olmadığını, Çin ve Orta Asya ülkelerinin yön verici olduğunu ortaya koyması bakımından mühimdir. Nitekim Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in de ŞİÖ Zirvesi’ne katılma amaçlarından birinin Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’le görüşmek olduğu bilinmektedir.
Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov’a göre, Putin-Şi görüşmesi, oldukça verimli geçmiştir.[1] Rusya, Çin’den iki konuda destek istemiştir. Bunlar; Batı yaptırımlarına karşı yardım etmesi ve Ukrayna’da yürüttüğü savaşta destek vermesidir. Fakat Rusya’nın Ukrayna’ya müdahalesinden sonra Moskova, Pekin’den istediği desteği elde edememiştir. Bu zirvede yapılan Putin-Şi görüşmesinin sonuçları ise ilerleyen zamanlarda ortaya çıkacaktır.
ŞİÖ Zirvesi’nin ilk günü, Rusya-Çin-Moğolistan üçlü toplantısı yapılmış ve Rus doğalgazının Moğolistan üzerinden Çin’e sevk edilmesi için Sibirya Gücü-2 Boru Hattı’nın inşası görüşülmüştür. Moskova yönetimi açısından bu projenin hayata geçirilmesi büyük önem arz etmektedir. Çünkü Rusya’nın enerji alanında Avrupa’yla giderek azalan ilişkileri nedeniyle alternatif pazarlar bulması gerekmektedir. Bu şartlar altında söz konusu projenin hayata geçirilmesi durumunda bile, bundan en fazla çıkar elde eden ülkeler Çin ve Moğolistan olacaktır.
Moğolistan transit ülke statüsünü elde ederek Moskova ve Pekin’i kendisine bağımlı hale getirecek, boru hattının transitinden de gelir sağlayacaktır. Çin ise her zaman yaptığı gibi doğalgaz fiyatlarının kendi çıkarları doğrultusunda uygulanmasını isteyecektir. Rus doğalgazının alıcısının sadece Çin olması durumunda ise Moskova’nın eli zayıflayacak ve Kremlin, pazarlık yapma avantajını kaybedecektir. Böylece Rusya, doğalgazı Çin’e ya satmayacak ya da Pekin’in istediği fiyatlarla vermek durumunda kalacaktır. Rusya için diğer bir olumsuz bir durum da Sibirya Gücü-2 Boru Hattı’nın inşasının 2024 senesinde başlaması öngörülmüş olmasına rağmen inşaatın tam başlama ve bitiş tarihlerinin belirsizliğidir.
Diğer yandan Çin’in bölge politikası bakımından önemli adımlar atılmıştır. Çin lideri, Semerkant’taki zirveye gitmeden önce Kazakistan’ı ziyaret etmiştir. Bu ziyaret, Çin’in yakın gelecekte Kazakistan’la daha yakın ilişkiler geliştireceğini göstermektedir. Ziyarette Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım-Cömert Tokayev, Çinli lidere Altın Kıran Nişanı’nı vermiş ve taraflar, iki ülke arasındaki ilişkilerin “altın kartal gibi” olacağını dile getirmiştir.[2]
Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev ile Çin Devlet Başkanı arasındaki görüşmesinin ardından iki ülke; ticaret, ekonomi, yatırım, mali ve teknik işbirliği alanlarında toplam 15 milyar dolarlık anlaşmalar imzalamıştır. 2021 yılında taraflar arasındaki ticaretin rekor seviyeye ulaşarak 8 milyar dolara yükseldiği ve bu yılın başından beri %30’dan fazla arttığı belirtilmiştir. Ayrıca son beş yılda Özbekistan ekonomisine yapılan yatırımların hacminin 10 milyar doları aştığı kaydedilmiştir.[3]
Buna ek olarak Semerkant’ta, Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu’nun Kırgızistan topraklarına dair kısmının inşası için işbirliği anlaşması da imzalanmıştır. Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu inşaatı, Kırgızistan’ın ulaştırma sektörüne ilişkin önemli bir proje olarak görülmekte ve Kırgız Hükümeti’nin son yıllarda hedeflediği stratejik projelerin başında gelmektedir. Yeni koridorun hayata geçirilmesi durumunda, bu koridorun Avrasya Kıta Köprüsü’nün güney kolu olması beklenmektedir. Böylece Güneydoğu, Batı Asya ve Ortadoğu pazarlarına erişim sağlanacaktır. Bu rota, Çin’den Kırgızistan’a, Türkiye de dahil olmak üzere Orta Asya ve Ortadoğu ülkelerine ve Avrupa Birliği’ne (AB) mal teslimini sağlayacaktır.[4] Böylelikle Kırgızistan, Kuşak-Yol Projesi bağlamında kilit transit ülkelerden biri haline gelebilecektir.
Kırgızistan, Pekin açısından olduğu kadar Taşkent için de önemli bir komşuya dönüşecektir. Bu proje, Özbekistan’ın da çıkarlarına uygundur.
Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu Projesi’nin diğer bir yansıması da Kırgız-Özbek ilişkileri boyutunda olacaktır. Zira iki ülkenin entegrasyonu daha da güçlenecektir. Bu durumda Özbekistan ile Çin arasında bulunan Kırgızistan, stratejik önemini arttırmış olacaktır. Diğer taraftan Semerkant Zirvesi’nde Çin, Tacikistan’la da üç işbirliği anlaşması imzalamıştır:
- Yeşil Ekonomi Alanında Yatırım İşbirliğini Güçlendirme Memorandumu
- Dijital Ekonomide Yatırım İşbirliğini Güçlendirme Memorandumu
- Duşanbe-Kulma (Çin) Karayolunun İkinci Bölümünün İnşası İçin Projenin Uygulanmasına İlişkin Ek Protokol.[5]
Anlaşılacağı üzere ŞİÖ Zirvesi’nde Çin ve Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkiler, Kazakistan’ı dışarıda tutarak daha çok Kuşak-Yol Projesi’nin Orta Asya üzerinden hayata geçirilmesiyle ilgili atılan adımlara odaklanmıştır. Çin’in bölge ülkelerine yatırımları ve altyapı projelerinin hayata geçirilmesi gündeme gelmiştir. Çin’in Kazakistan’la ilişkilerinin hız kazanması daha çok Rusya-Kazakistan münasebetlerindeki olumsuz gelişmelerden kaynaklanmaktadır.
Rusya-Kazakistan ilişkilerinin bozulması da Çin’in çıkarlarına uygundur. Çünkü Pekin yönetimi, Kazakistan’la daha yakın ilişki geliştirerek bölgede daha etkili bir aktör olma fırsatı yakalamaktadır. Kazakistan da Rusya’dan algıladığı tehditten ötürü kendi güvenliğini garanti edecek stratejik ortak arayışlarını hızlandırmaktadır.
İşte bu ortamda Kazakistan, Çin’e yönelirken; Özbekistan ile Rusya arasındaki ilişkilerde de bir yakınlaşma söz konusudur. 15 Eylül 2022 tarihinde Putin ile Mirziyoyev arasında Semerkant’ta Kapsamlı Stratejik Ortaklık Bildirgesi imzalanmıştır.[6] Putin, konuya dair yaptığı açıklamada şunları söylemiştir:[7]
“Bu önemli belge, şüphesiz her zaman eşitlik ve karşılıklı güven ilkelerine dayanan ve mevcut küresel siyasi duruma ve dış baskıya maruz kalmayan Rusya ile Özbekistan arasındaki ilişkileri niteliksel olarak yeni bir düzeye getirecektir.”
Ayrıca Putin, Mirziyoyev’e Rusya’nın devlet ödülü olan Alexander Nevskiy Nişanı’nı da takdim etmiştir. Kapsamlı Stratejik Ortaklık Bildirgesi, Moskova-Taşkent hattındaki ilişkiler bakımından önemli bir gelişme olarak görülebilir. Özbekistan, bir taraftan Çin’le mühim anlaşmalar imzalarken; diğer taraftan da Rusya’yla stratejik ortaklık ilişkisini daha ileri bir seviyeye taşıyarak “büyük güçler arasında denge politikası” ilkesini korumuştur. Aynı zamanda Özbekistan, Rusya’nın bölgedeki arayışına da bir cevap vermiş ve Rusya-Kazakistan ilişkilerinin kötüleştiği sıralarda Taşkent, Moskova’ya yeni bir alan açmıştır.
Sonuç olarak ŞİÖ Semerkant Zirvesi, bazı ülkelerin ilişkilerinin belirlenmesi ve ilerleyen dönemde geliştirecekleri ilişki biçiminin tasarlanması bakımından önemlidir. ŞİÖ Zirvesi, üye ülkelerin, Orta Asya üzerindeki rekabetlerini de ortaya çıkarmıştır. Zirvede Rusya ile Çin arasındaki belirsiz ilişkiler de daha görünür hale gelmiştir. Bu zirve, bölge ülkelerinin kendi ulusal çıkarlarını hayata geçirmeleri bakımından verimli geçmiştir. Kırgızistan, uzun yıllardır beklediği demiryolu projesi konusunda anlaşmaya varılmasını sağlamıştır. Kazakistan, Çin’i yanına çekerek Rusya’ya karşı dengeyi sağlamıştır. Rusya ise Kazakistan’la ilişkilerini Özbekistan’a yönlendirmiş ve bölgedeki “ülkeler arasında güç dengesini sürdürme” politikasını devam ettirmiştir.
[1] “Лавров высоко оценил переговоры лидеров России и Китая”, Vzglyad, https://vz.ru/news/2022/9/15/1177750.html, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[2] “Церемония награждения Председателя КНР Си Цзиньпина орденом «Алтын Қыран»”, Akorda, https://www.akorda.kz/ru/ceremoniya-nagrazhdeniya-predsedatelya-knr-si-czinpina-ordenom-altyn-kyran-1485254, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[3] “Лидеры Узбекистана и Китая провели переговоры. Подписаны соглашения на $15 млрд.”, Avesta, http://avesta.tj/2022/09/15/lidery-uzbekistana-i-kitaya-proveli-peregovory-podpisany-soglasheniya-na-15-mlrd/, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[4] “Подписано соглашение по железной дороге Китай — Кыргызстан — Узбекистан”, 24KG, https://24.kg/vlast/244992_podpisano_soglashenie_pojeleznoy_doroge_kitay_kyirgyizstan_uzbekistan/, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[5] “Таджикистан и Китай подписали в Самарканде три новых документа о сотрудничестве”, Avesta, http://avesta.tj/2022/09/15/tadzhikistan-i-kitaj-podpisali-v-samarkande-tri-novyh-dokumenta-o-sotrudnichestve/, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[6] “Декларация о всеобъемлющем стратегическом партнерстве между Российской Федерацией и Республикой Узбекистан”, Kremlin, http://kremlin.ru/supplement/5839, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
[7] “Церемония вручения Президенту Узбекистана Шавкату Мирзиёеву ордена Александра Невского”, Kremlin, http://kremlin.ru/events/president/news/69359, (Erişim Tarihi: 16.09.2022).
