10-20 Ağustos 2022 tarihlerinde Tacikistan’da Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) komutasında “Bölgesel İşbirliği-2022” tatbikatı yapılmıştır. Söz konusu tatbikatta Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Moğolistan ve Pakistan Orduları da yer almıştır.
9 Ağustos 2022 tarihinde tatbikata ilişkin yaptığı açıklamada ABD’nin Duşanbe Büyükelçiliği şu ifadeleri kullanmıştır:[1]
“Yapılacak tatbikatlar, bölgesel güvenlik ve istikrarı güçlendirmeyi, terörizm ve uyuşturucu kaçakçılığının yayılmasını engelleme yeteneklerini arttırmayı ve uluslararası barışı koruma operasyonlarında bölgesel savunma güçlerinin geliştirilmesini için bilgi alışverişinde bulunulmasına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.”
Ayrıca söz konusu açıklamada, ABD ve Tacikistan Ordularının Fahrabad Eğitim Merkezi’nde ikili saha tatbikatları gerçekleştireceği de belirtilmiştir.[2] Tatbikatın açılışında ABD’nin Tacikistan Büyükelçisi John Mark Pommersheim, söz konusu tatbikatların “Bölgesel İşbirliği”içerisinde, istikrarı sağlamak, terörle mücadele etmek, Orta ve Güney Asya devletleri ve ABD arasındak, işbirliğini geliştirmek maksadıyla yapılan ve rutin olarak tekrarlayan bir tatbikat olduğunu ifade etmiştir.[3]
Hatırlanacağı üzere, 2022 yılının Haziran ayında ABD Merkez Komutanı (CENTCOM) Michael Kurilla, Duşanbe’yi ziyaret etmiştir. Kurilla, Tacikistan Cumhurbaşkanı İmamali Rahman ve Tacikistan Savunma Bakanı Şerali Mirzo’yla bir araya gelmiştir. Söz konusu görüşmelerde, Tacikistan ile ABD arasındaki münasebetlerin geliştirilmesi ve özellikle de askeri-güvenlik alanında işbirliğinin güçlendirilmesi konuları ele alınmıştır.[4]
Mevzubahis toplantıların ardından Kurilla, Washington yönetiminin Tacikistan’a ülke güvenliğini güçlendirme amacıyla 330 milyon dolar değerinde yardım yaptığını söylemiştir.[5] ABD’nin Tacikistan Büyükelçiliği’nin sitesinde yayımlanan yazıda ise 30 yılı aşkın bir süredir ABD’nin ülkeye 1,8 milyar dolardan fazla yatırım yaptığı ve bu kaynakların ülkede ekonomik kalkınma, gıda güvenliği, sağlık hizmetleri, temiz su, eğitim, güvenlik, elektriğe erişim ve iki ülkenin halkları arasında bağların güçlendirilmesi için harcandığı ifade edilmiştir.[6] Nitekim Tacikistan, Orta Asya ülkeleri arasında ABD’den en fazla destek alan devlet konumundadır.
Ayrıca yine 2022 senesinin Haziran ayında ABD’nin Afganistan Özel Temsilcisi Thomas West, Tacikistan’ı ziyaret ederek Tacikistan Cumhurbaşkanı ve Tacikistan Dışişleri Bakanı Sirojiddin Muhriddin’le görüşmüştür. Konuyla ilgili açıklama yapan Tacikistan Dışişleri Bakanlığı’nın resmi internet sitesinde, Muhriddin ile West’in Afganistan’daki durum, uluslararası terörizm, aşırılıkçılık ve iki ülke arasındaki diğer meselelere dair fikir alışverişinde bulundukları belirtilmiştir.[7]
Görüldüğü üzere ABD, Afganistan’dan çekilmesinin ardından bölgede azalan nüfuzunu geri kazanmaya çalışmaktadır. Bu noktada ABD Güney ve Orta Asya İşlerinden Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı Donald Lu’nun 2022 yılının Mayıs ayında yaptığı Orta Asya ziyareti esnasında söylediği şu sözleri de hatırlatmak gerekmektedir:[8]
“Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kazakistan olmak üzere dört Orta Asya ülkesini ziyaret etmemin ana hedefinin ABD’nin bölgeyle ilişkilerini güçlendirmek ve Orta Asya’yı daha güvenli ve müreffeh kılmak için ortak çabaları artırmak olduğunu ifade edebilirim.”
Orta Asya, CENTCOM’a dahildir ve güvenlik alanında bu bölgede yaşanan gelişmeleri, askeri anlamda kendi sorumluluğunda görmektedir. Tacikistan ise diğer bölge ülkelerinden çok farklı bir konumdadır. Zira Taliban’ın 2021 yılının Ağustos ayında Afganistan’a egemen olmasının ardından Tacikistan’ın dış politikasında ve tehdit algılamalarında ciddi bir değişim yaşanmıştır.
Tacikistan, dış politikada “çok yönlülük” ilkesine göre hareket eden bir devlettir. Ülke, bir anlamda Afrika’nın Cibuti’sine benzemektedir. Çünkü Tacikistan, 1992 yılından beri Rusya’yla hem Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü (KGAÖ) hem de ikili anlaşmalar çerçevesinde müttefiktir. Ayrıca Tacikistan’da uzun yıllardan beri 7 ile 8 bin arasında Rus askeri görev yapmaktadır.
Duşanbe yönetimi, 2001 yılında ABD ve müttefiklerinin Afganistan’a askeri müdahalede bulunmasından sonra bu ülkeyle de güvenlik temelli bir işbirliği geliştirmiştir. Ayrıca Tacikistan’ın Almanya ve Fransa’yla da özel ilişkileri bulunmaktadır. Tüm bunlara ek olarak ülke, Afganistan-Tacikistan sınır güvenliği konusunda Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü’yle (NATO) de yakın çalışmalar yürütmüştür.
Aynı zamanda Tacikistan’ın Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) çerçevesinde Çin’le de yakın ilişkileri vardır. Hatta Duşanbe yönetimi tarafından resmi olarak kabul edilmese de Çin’in ülkede askeri üs inşa edeceği öne sürülmektedir.
Diğer taraftan 2000’li yılların sonlarından itibaren Tacikistan’ın askeri üs konusunda Hindistan’la görüşmeler yaptığı da iddia edilmiştir. Fakat bu görüşmelerden bir sonuç çıkmamıştır. Dolayısıyla Hindistan, Tacikistan’ın güneyinde bir askeri hastane inşa etmek ve bu hastaneyi kullanmakla yetinmiştir.
Tacikistan, son yıllarda İran’la da savunma alanında anlaşmalar imzalamış ve ülkesinde İran yapımı insansız hava araçlarının (İHA) ortak üretiminin yapılmasına ilişkin bir fabrika kurmuştur. Ayrıca İran, Tacikistan’ın güvenliğinin sağlanmasına destek vereceğini de açıklamıştır.
Öte yandan Tacikistan’ın Türkiye’yle de savunma alanında yakın ilişkisi vardır. İki ülke arasındaki ilişkiler her geçen gün daha da gelişmektedir. Bu durum ise Tacikistan’ın çok yönlü dış politikasını net bir şekilde gözler önüne sermektedir.
Tacikistan’ın güç merkezleri arasındaki dengeyi gözeten çok yönlü diplomasi anlayışını ABD’yle ilişkilerinde de görmek mümkündür. Her ne kadar diğer Orta Asya ülkelerinden farklı olarak Rahman, otuz yıllık iktidarı boyunca ABD’ye resmi ziyarette bulunmamış olsa da Duşanbe-Washington hattındaki ilişkiler her dönemde olumlu bir muhtevaya sahip olmuştur.
Halihazırda Tacikistan’ın Taliban’la sorun yaşamaya devam etmesi ve Afganistan’daki terör örgütlerinin faaliyetleri, Tacikistan ile ABD arasındaki ilişkilerin derinleşmesine katkı sağlamaktadır. Taliban konusunda Tacikistan, Rusya’dan ziyade; ABD’ye yakın görüşlere sahiptir. Zira Rusya, Taliban’la diyalogu sürdürmekte ve bu örgütün tanınması gerektiğini düşünmektedir. Hatta Taliban yönetimini tanımayı düşündüğünü açıklayan ilk ülke Rusya’dır. ABD ve diğer Batı ülkeleri ise Taliban’a insan hakları konusunda adımlar atmasını tavsiye etmekte ve Afganistan’da kapsayıcı bir hükümetin kurulmasını talep etmektedir.
Anlaşılacağı gibi ABD’nin politikası, Tacikistan’ın beklentileri ve hedefleriyle örtüşmektedir. Dahası Duşanbe, hem Afganistan’da faaliyette bulunan terör örgütleriyle hem de Taliban yönetimiyle mücadele edilmesini istemekte ve bu anlamda en etkin mücadele edebilecek gücün ABD olduğunu düşünmektedir. Nitekim terör örgütü El Kaide lideri Eymen el-Zevahiri’nin Afganistan’da ABD tarafından düzenlenen İHA saldırısı neticesinde öldürülmesi de bunu doğrulamıştır.
Dahası Ukrayna’daki savaş nedeniyle Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, Tacikistan ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle de ABD’nin tıpkı diğer bölge ülkelerine olduğu gibi, Tacikistan’a da ekonomik destek paketi teklifinde bulunduğu öne sürülebilir. Fakat bu durum, Tacikistan’ın Rusya’yla olan ekonomik ilişkilerini sona erdireceği anlamına gelmemektedir. Hatta Rusya’nın Tacikistan üzerinden yaptırımları devre dışı bırakmak için görüşmeler yaptığına dair haberler de medyaya yansımıştır.
Sonuç olarak Tacikistan’ın tehdit algılamasının merkezinde Taliban’a dair kaygılar yer almaktadır. Her ne kadar Taliban, kuzey komşularının sınırlarını tanıdığını açıklamışsa da Tacikistan’ın Penşir Hareketi’ni desteklemesi sebebiyle Taliban yönetimi, Tacikistan sınırına asker yığmıştır. Bu da Taliban’ın Duşanbe’ye baskı yapmaya çalıştığını göstermektedir. Güvenlik anlamında Rusya’yla ilişkilerini sürdüren Tacikistan, ABD’yle de bu alanda işbirliğini geliştirmenin çıkarlarına hizmet edeceğini düşünmektedir. Pakistan ve diğer Orta Asya devletlerinin tatbikata katılması ise Duşanbe’nin bu yöndeki iradesinin güçlenmesini sağlamıştır.
[1] “Regional Cooperation 2022 Military Exercise Begins in Dushanbe”, U. S. Embassy in Tajikstan, https://tj.usembassy.gov/regional-cooperation-22/, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
[2] Aynı yer.
[3] “В Таджикистане стартовали учения, организованные Центральным командованием США”, Asia Plus, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/security/20220811/v-tadzhikistane-startovali-ucheniya-organizovannie-tsentralnim-komandovaniem-ssha, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
[4] “Президент Таджикистана и глава CENTCOM США обсудили расширение сотрудничества в военной сфере”, İnterfax, http://interfax.az/view/869620, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
[5] “Дипломатические отношения США и Таджикистана”, tj.usembassy.gov, https://tj.usembassy.gov/ru/our-relationship-ru/policy-history-ru/embassy-fact-sheets-ru/, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
[6] Aynı yer.
[7] “Таджикистан и США рассмотрели расширение сотрудничества в военной сфере”, Asia Plus, https://asiaplustj.info/ru/news/0/20220616/tadzhikistan-i-ssha-rassmatrivayut-rasshirenie-sotrudnichestva-v-voennoi-sfere, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
[8] “Эмомали Рахмон провёл встречу с командующим Центральным командованием ВС США”, Ozodi, https://rus.ozodi.org/a/31899844.html, (Erişim Tarihi: 12.08.2022).
