Latin Amerika, sömürgecilik döneminden kalan sınır çizimleri, etnik çeşitlilik, doğal kaynaklara erişim mücadelesi ve zayıf kurumsal yapılar nedeniyle tarih boyunca birçok sınır anlaşmazlığına sahne olmuştur. 19. yüzyıldaki bağımsızlık hareketlerinin ardından oluşan yeni devletlerin sınırları çoğu zaman belirsiz, harita temelli ve sömürgeci güçlerin çıkarlarına göre çizilmişti. Bu tarihsel miras, modern Latin Amerika’da hala etkisini sürdürmektedir. 21. yüzyıla girilmesine rağmen sınır ihtilafları, bölgede hem devletler arası ilişkileri hem de bölgesel entegrasyon projelerini zaman zaman sekteye uğratmaktadır.
İspanyol ve Portekiz sömürgeciliği döneminde, günümüz Latin Amerika toprakları, genellikle “mevcut olanı sürdür” ilkesine göre idare edilmişti. Bu ilkeye göre; bir bölge bağımsızlık kazandığında, sınırları sömürge döneminde olduğu gibi kabul edilirdi. Ancak bu yöntemle belirlenen sınırlar, genellikle belirsiz, harita desteğinden yoksun ve pratikte uygulanamaz durumdaydı. Bu durum, bağımsız devletlerin oluşumuyla birlikte sınırların sık sık sorgulanmasına neden olmuştur. Örneğin Peru-Ekvador, Bolivya-Şili ve Venezuela-Guyana arasındaki sınır ihtilafları, bu dönemin doğrudan bir sonucudur.
Bu anlaşmazlıklardan biri olan Peru ile Ekvador arasındaki sınır sorunu, 1941 yılında silahlı çatışmaya dönüşmüş ve ancak 1998 yılında Brasilia Barış Antlaşması’yla çözüme kavuşturulabilmiştir.[1] Bu anlaşma, Amazon bölgesindeki sınır çizgisini belirlemiş ve taraflar arasında diplomatik ilişkilerin yeniden tesisi sağlanmıştır. Ancak bu süreçte, sınırların doğal kaynaklara erişimle ilişkili olarak şekillendirilmesi dikkat çekmiştir.
Bolivya’nın denize çıkış hakkını kaybettiği 1884 tarihli Ateşkes Anlaşması ve 1904 Barış Antlaşması, günümüzde hâlâ tartışmalıdır.[2] Bolivya, Uluslararası Adalet Divanı’na (UAD) başvurarak Şili’yle yeniden müzakere yapılmasını talep etmiş, ancak 2018 yılında Divan, Şili’nin böyle bir yükümlülüğü olmadığına hükmetmiştir.[3] Bu karar, Latin Amerika’daki uluslararası hukuk temelli çözüm arayışlarının sınırlarını göstermesi açısından önemlidir.
Essequibo bölgesi üzerindeki hak iddiaları, Venezuela’nın 1899 Tahkim Kararı’nı geçersiz saymasıyla yeniden alevlenmiştir.[4] Guyana’nın bölgedeki petrol arama faaliyetleri, Venezuela tarafından egemenlik ihlali olarak değerlendirilmekte olup konu hâlen UAD gündemindedir. Bu ihtilaf, doğal kaynakların sınır politikalarında nasıl belirleyici bir rol oynadığını göstermektedir.
Kolombiya ve Nikaragua arasında, Karayip Denizi’ndeki San Andrés ve Providencia adalarının egemenliği üzerine çıkan anlaşmazlık, 2012 yılında UAD’nin kararıyla büyük ölçüde çözümlenmiş olsa da deniz yetki alanlarının sınırlandırılması konusunda yeni başvurular yapılmıştır.[5] Bu durum, deniz hukuku bağlamında sınır anlaşmazlıklarının önemine dikkat çekmektedir.
Orta Amerika’nın doğusunda yer alan Belize, uzun süredir Guatemala’yla çözülemeyen bir sınır ihtilafının odağında bulunmaktadır. 1859 yılında Britanya ile Guatemala arasında imzalanan antlaşma, Belize’nin sınırlarını belirlemiştir.[6] Ancak Guatemala, bu antlaşmanın bazı maddelerinin ihlal edildiğini öne sürerek özellikle Belize’nin güneybatısındaki topraklar üzerinde hak iddia etmeye devam etmiştir.[7] Bu durum, Belize’nin 1981 yılında bağımsızlığını ilan etmesiyle daha da karmaşık bir hal almıştır.
Guatemala, 1991 yılına kadar Belize’yi resmi olarak tanımamış ve zaman zaman diplomatik baskılarla, hatta askeri varlık gösterileriyle bu iddiasını canlı tutmuştur. Bu gerginlikler, sınır hattındaki bazı köylerde yerel çatışmalara yol açmış ve bölge halkları arasındaki ilişkileri olumsuz etkilemiştir. Ancak taraflar, 2000’li yıllardan itibaren uluslararası toplumun çağrısıyla barışçıl çözüm arayışlarına yönelmiştir. 2018 ve 2019 yıllarında yapılan referandumlarla mesele UAD’ye taşınmış ve sürecin hukuki zeminde ilerlemesi kararlaştırılmıştır.[8]
Belize-Guatemala hattındaki gerginlikler ve Karayipler’deki deniz yetki ihtilafları, Latin Amerika’daki sınır meselelerinin yalnızca kıtasal boyutlarla sınırlı olmadığını göstermektedir. Bu anlaşmazlıklar, bölgesel güvenlik mimarisi açısından da önemli sınamalar doğurmakta; özellikle Orta Amerika Entegrasyon Sistemi gibi platformların arabuluculuk rolü tartışılmaktadır. Uluslararası hukuka yönelim artmakla birlikte, bu sorunların kalıcı çözümü için siyasi irade, teknik kapasite ve toplumsal mutabakat birlikte işlemelidir.
Benzer bir şekilde Venezuela ile Hollanda Krallığı’na bağlı Curaçao ve Aruba arasında da münhasır ekonomik bölge sınırlarına dair zaman zaman görüş ayrılıkları ortaya çıkmaktadır.[9] Özellikle denizaltı petrol ve doğalgaz rezervlerinin varlığı, bu anlaşmazlıkları daha stratejik hale getirmektedir. Karayip Denizi’nde küçük ada devletlerinin sayıca çok olması, deniz sınırlarının belirlenmesini oldukça karmaşıklaştırmakta ve deniz yetki alanı ihtilaflarını giderek daha önemli hale getirmektedir.
Latin Amerika ülkeleri, sınır anlaşmazlıklarının çözümünde genellikle barışçıl yolları tercih etmiş; UAD, tahkim komisyonları ve ikili diplomatik kanalları etkin şekilde kullanmıştır. Ancak bu yöntemler her zaman hızlı sonuçlar doğurmamıştır. Bazı durumlarda sınır sorunları, ulusal kimlik politikalarının aracı haline getirilerek iç siyasete malzeme edilmiştir.
Güney Amerika Ortak Pazarı, Güney Amerika Ulusal Devletleri Birliği ve Latin Amerika ve Karayipler Devletleri Topluluğu gibi bölgesel entegrasyon girişimleri, ekonomik işbirliğini teşvik etse de sınır ihtilaflarının çözümünde doğrudan bir rol oynamaktan ziyade dolaylı etkiler yaratabilmiştir. Öte yandan 2008 yılında kurulan Güney Amerika Savunma Konseyi, sınır ihtilaflarının askeri boyut kazanmasının önüne geçmek için ortak savunma ilkeleri geliştirmeyi hedeflemiştir.
Birçok sınır anlaşmazlığının temelinde petrol, doğalgaz, su kaynakları ya da madenler gibi stratejik doğal kaynaklara erişim arzusu yer almaktadır. Örneğin Guyana-Venezuela krizinde ExxonMobil’in Essequibo’daki petrol arama faaliyetleri, sadece bir sınır meselesi değil, aynı zamanda jeopolitik ve ekonomik bir çekişme halini almıştır. Benzer şekilde Bolivya’nın Şili’ye karşı deniz çıkışı talebi, sadece coğrafi bir talepten ziyade liman ve ticaret avantajı arayışı olarak da değerlendirilebilir.
Sonuç olarak Latin Amerika’daki sınır anlaşmazlıkları, tarihsel, hukuki, ekonomik ve kültürel boyutlarıyla çok katmanlıdır. Her ne kadar çoğu ülke çatışmadan kaçınarak çözüm arayışına girse de ulusal egemenlik söylemi hâlâ çok güçlüdür. Bu durum, entegrasyon projelerinin sınır sorunlarında etkisiz kalmasına neden olabilmektedir.
[1] “Presidential Act of Brasilia”, UN Peacemaker, United Nations, https://peacemaker.un.org/en/node/9287, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[2] “Bolivia’s Claim for Sovereign Sea Access”, The Rio Times, https://www.riotimesonline.com/bolivias-claim-for-sovereign-sea-access-a-persistent-latin-american-issue/, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[3] International Court of Justice. “Obligation to Negotiate Access to the Pacific Ocean (Bolivia v. Chile)”, International Court of Justice, www.icj-cij.org/case/153, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[4] “Notes on the History of the Venezuela/Guyana Boundary Dispute”, Cebri.org, https://www.cebri.org/revista/en/artigo/138/notes-on-the-history-of-the-venezuelaguyana-boundary-dispute, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[5] International Court of Justice. “Territorial and Maritime Dispute (Nicaragua v. Colombia)”, International Court of Justice, www.icj-cij.org/case/124, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[6] “Belize (British Honduras) – Guatemala Boundary”, Limits in the Seas, no. 8, U.S. Department of State, https://library.law.fsu.edu/Digital-Collections/LimitsinSeas/pdf/ibs008.pdf, (Erişim Tarihi: 24.05.2025).
[7] Menon, P. K. Note on Belize/Guatemala Dispute. American Society of International Law, 2002. Guatemala contends that the 1859 treaty is void because the British failed to comply with all its economic assistance clauses. https://iilj.org/wp-content/uploads/2016/08/Note-on-Belize-Guatemala-Dispute.pdf, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[8] “The Court Seised of a Dispute Between Guatemala and Belize”, International Court of Justice, https://www.icj-cij.org/node/105813, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
[9] United Nations. Boundary Delimitation Treaty between the Republic of Venezuela and the Kingdom of the Netherlands, https://www.un.org/depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/TREATIES/VEN-NLD1978BD.PDF, (Erişim Tarihi: 25.05.2025).
