Orta Asya ülkeleri, terörle mücadele konusunda deneyime sahip aktörlerdir. Bölgedeki her bir devletin radikal gruplarla mücadele geçmişi bulunmaktadır. Son bir yıllık süreçte de terör faaliyetlerinin ve aşırılık yanlısı grupların hareket serbestisinin arttığı gözlemlenmektedir. Bölge ülkeleri gerek Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) Bölgesel Terörle Mücadele Yapısı (RATS) çerçevesinde gerekse de ikili işbirlikleriyle birtakım adımlar atmaktadır. Birleşmiş Milletler (BM) kapsamında da konuyla ilgili girişimlerde bulunulmaktadır.
BM Terörle Mücadele Komitesi 20 Aralık 2022 tarihinde Orta Asya’ya ilişkin bir açık brifing gerçekleştirmiştir. BM Genel Merkezi’nde düzenlenen brifingde, Orta Asya ülkelerinin özel temsilcileri ve Terörle Mücadele Komitesi yetkilileri yer almıştır. Aynı zamanda Avrupa Birliği’nden, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’ndan temsilciler ve ŞİÖ RATS Yürütme Kurulu’ndan da temsilciler katılım göstermiştir.[1]
Son yıllarda Orta Asya bölgesinde terörle bağlantılı saldırılar ya da olaylar dikkat çekmeye başlamıştır. Bu durumda bölgesel düzeyde radikal grupların hareket alanlarını ve faaliyetlerini geliştirme eğiliminde olmalarının etkisi vardır. Bölgenin, terör faaliyetlerinin gerçekleştiği alanlara olan coğrafi yakınlığı da bu konudaki belirleyici faktörlerdendir. Brifingle de terörün gelişimini yeniden değerlendirme ve mevcut tehdit düzeyini dikkate alma konularına odaklanılmıştır. Aynı zamanda toplantının Orta Asya devletlerinin teröre karşı aldığı tedbirler hakkında komite üyelerini bilgilendirme fırsatı yakaladığı da söylenebilir.[2]
Yayınlanan taslak gündem belgesinde; Orta Asya’daki terör tehdidinin gelişimi ve ilgili BM Güvenlik Konseyi (BMGK) kararları doğrultusunda terörizme ve teröre elverişli aşırıcılığa karşı Orta Asya ülkeleri tarafından alınan önlemlere yer verileceği belirtilmiştir. İkinci oturumda ise bölge devletlerinin çabalarını desteklemeyi ve teröre yol açan ve şiddet içeren aşırıcılıkla mücadele alanında iyi uygulamaları teşvik etmeyi amaçlayan uluslararası ve bölgesel işbirliği mekanizmalarının ele alınması planlanmıştır.[3] Nitekim öngörüldüğü üzere, toplantıda da bu hususlar üzerinde durulmuş ve bölge ülkelerinden geri bildirim alınmıştır.
Toplantının başkanlığını yapan Hindistan’ın BM Daimi Büyükelçisi Ruchira Kamboj, açılış konuşmasında Terörle Mücadele Komitesi’nin uluslararası terörle mücadele çabalarında “kilit ortak” olarak nitelendirdiği Orta Asya’yla “uzun süredir devam eden yapıcı bir diyalog” kurduğunun altını çizmiştir.[4] Bu ifadeler, BM nezdinde Orta Asya güvenliğinin kritik önem taşıdığını ortaya koymaktadır.
Terörle Mücadele Komitesi için Orta Asya’ya yönelik bir açık brifing düzenlenmesi planı, komitenin 2022 yılı için onaylanmış yıllık tematik ve bölgesel brifingler listesi oluşturulurken kararlaştırılmıştır. Orta Asya devletlerinin terörle mücadele kapasitelerini güçlendirme çabalarının değerlendirmesi yapılmaktadır. Aynı zamanda komite ile Terörle Mücadele Komitesi İcra Müdürlüğü’nün bölgeye yönelik girişimleri için öncelikli odak alanları belirlenmektedir.
Küresel düzeyde artan aşırılık ve terörle mücadele nedeniyle Orta Asya’ya verilen ehemmiyetin arttığı söylenebilir. Bu durumda bölge ülkelerine yönelik faaliyetlerin artmasının ve yerel grupların hareket alanını genişletme çabasının etkili olduğu söylenebilir. Komite tarafından bölge ülkelerine yapılan ziyaretlerin arttığı da toplantıda belirtilmiştir. Özbekistan’a iki kez gidilmiş, Kırgızistan’a da kapsamlı bir ziyaret gerçekleştirilmiştir.Bu ayrıntı da Orta Asya’da terörle mücadeleye verilen önemi göstermesi bakımından mühimdir.
Bölge ülkeleri de BM çerçevesindeki girişimlere sıcak yaklaşmaktadır. Türkmenistan, ülkenin şiddet içeren aşırıcılığın önlenmesi ve terörle mücadele stratejisinin yanı sıra ilgili BMGK kararları uyarınca izlenen “terör, yasadışı uyuşturucu kaçakçılığı, aşırılık ve aşırılık tehlikelerinin ortadan kaldırılmasına ilişkin planı” uyguladığını duyurmuştur. Tacikistan’ın BM Büyükelçisi Jonibek Hikmatov da “işbirliğine verilen desteği şu sözlerle dile getirmiştir:[5]
“Terörizme ve aşırılık yanlısı ideolojinin yayılmasına karşı ortak mücadele için modern yöntemler de dahil olmak üzere yenilikçi yaklaşımlar geliştirmeye artan bir ihtiyaç olduğuna inanıyoruz.”
Afganistan’da Taliban’ın yönetime gelmesinin ardından Orta ve Güney Asya bölgesinde yerel grupların aktivitelerinin arttığı bilinmektedir. Terör örgütü Devlet’ül Irak ve’ş Şam’ın (DEAŞ) sözde Horasan Emirliği (ISKP) Orta Asya ülkelerine yönelik faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. ISKP, Taliban’la diyalog içerisinde olan ülkelere yönelik düşmanca eylemlerde bulunmaktadır. Buna propaganda faaliyetleri de dahildir. Nitekim Özbekistan ve Tacikistan’ın açık hedef haline getirildiği ve füze saldırılarında bulunulduğu kaydedilmiştir. Örgütün, bölge ülkelerine karşı ciddi çalışmaları söz konusudur.
Yerel gruplarla da bağlantılarını geliştirmesi, örgütün bölge ülkeleri için ürettiği tehdidi arttırmaktadır. Özbekistan İslami Hareketi başta olmak üzere radikal yerel grupların DEAŞ’a katıldığı ya da biat ettiği bilinmektedir. Bununla birlikte aşırılık yanlısı bireylerin örgüte yönelik sempatisinin arttığı da hesaba katılmalıdır. Dolayısıyla bölgede radikalleşmenin yükselişine karşı tedbirlerin alınması elzem gözükmektedir. Bu anlamda BM kapsamındaki bu diplomatik adım, aktörlerin söz konusu risklerin farkında olduğunu ortaya koymaktadır.
Taliban’ın iktidara gelmesinin ardından aşırılıkçılığın ve şiddetin Orta Asya ülkelerine de sirayet edeceği endişesi ortaya çıkmıştır. Bölgesel girişimlerin yanı sıra uluslararası çabalar da söz konusudur. Atılan adımların sonuç verdiği çeşitli raporlara yansımaktadır. BM, 2022 yılının Temmuz ayında güvenlik tehditlerine karşı üye ülkeleri desteklemeye yönelik BM çabalarının kapsamına ilişkin on beşinci raporunu yayınlanmıştır. Raporda uluslararası ve bölgesel terörle mücadele işbirliğinin ve koordinasyonunun güçlendirilmesinde Orta Asya’da kayda değer ilerleme kaydedildiği vurgulanmıştır.[6]
2022 senesinin Ekim ayında ise Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’de “Terörle Mücadele ve Teröristlerin Hareketini Önlemek için Uluslararası ve Bölgesel Sınır Güvenliği ve Yönetiminde İşbirliği” konulu, uluslararası üst düzey konferans gerçekleştirilmiştir. Konferans, yabancı terörist savaşçılar, yasadışı küçük ve hafif silah kaçakçılığı, konvansiyonel mühimmat ve patlayıcılar, nükleer ve kimyasal araçlar dahil olmak üzere radikal unsurların hareketini önlemeyi ve tespit etmeyi amaçlamıştır. Aynı zamanda sınır ve gümrük kontrollerini iyileştirmek için uluslararası işbirliğini teşvik etme hedefi de güdülmüştür.[7]
Bahsi geçen konferans, 2018 yılında başlatılan “Terörizmle Mücadele ve Şiddet İçeren Aşırıcılığın Önlenmesi” konulu sürecin bir parçasıdır. “Duşanbe Süreci” olarak da adlandırılan periyodun, ilk yüksek düzeyli uluslararası konferansı, 2018 yılının Mayıs ayında gerçekleştirilmiştir.[8]
Sonuç olarak Orta Asya, bölgesel gelişmelerden ve Afganistan konjonktüründen ciddi anlamda etkilenmektedir. Terörizm ve güvenlik risklerinin artmasıyla birlikte bu husustaki çalışmaların ve önlemlerin de arttırılmasına yönelik çabalara ağırlık verilmektedir. BM kapsamında adım atılması, diplomatik çabalar açısından önemlidir. Ancak bölgede hissedilen tehditlerin kısa ve orta vadede sona erdirilmesi pek mümkün görünmemektedir. Bununla birlikte uluslararası hamlelerin görece sonuç verdiği de açıktır. Üstelik Orta Asya’nın Batı nezdindeki ehemmiyetinin artması, terörizm konusundaki girişimlere de yansımaktadır. Bu yüzden de benzer toplantıların ve uluslararası konferansların daha sık düzenleneceği öngörülebilir.
[1] “Counter-Terrorism Committee to Hold Open Briefing on Central Asia”, UN, https://www.un.org/securitycouncil/ctc/events/counter-terrorism-committee-hold-open-briefing-central-asia-0#:~:text=On%2020%20December%202022%2C%20the,region%20should%20not%20be%20underestimated., (Erişim Tarihi: 19.12.2022).
[2] Aynı yer.
[3] “Open Briefing of the Counter-Terrorism Committee on Central Asia”, UN, https://www.un.org/securitycouncil/ctc/sites/www.un.org.securitycouncil.ctc/files/agenda_of_the_ctc_open_briefing_on_central_asia_2022_16122022.pdf, (Erişim Tarihi: 19.12.2022).
[4] “Central Asia “Key Partner” in Global Counter-Terrorism Efforts: Ruchira Kamboj”, The Print, https://theprint.in/world/central-asia-key-partner-in-global-counter-terrorism-efforts-ruchira-kamboj/1274793/, (Erişim Tarihi: 21.12.2022).
[5] Aynı yer.
[6] “Open Briefing…”, a.g.m.
[7] “Opening of High-Level Conference on “International and Regional Border Security and Management Cooperation to Counter Terrorism and Prevent the Movement of Terrorists”“, OSCE, https://www.osce.org/countering-terrorism/529062, (Erişim Tarihi: 19.12.2022).
[8] “High-Level Conference Stresses the Key Role of Borders Security and Cooperation to Address the Scourge of Terrorism in Central Asia and Beyond”, OSCE, https://www.osce.org/programme-office-in-dushanbe/529263, (Erişim Tarihi: 19.12.2022).
