19. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış olan Abay Kunanbayoğlu (Abai Qunanbaiuly), sadece bir şair değil; halk aydını, eğitimci ve kültürel arabulucu kimliğiyle ön plana çıkan önemli bir düşünürdür. Türk Dünyası’nın modernleşme aşamasında entelektüel önderlik rolü üstlenerek Kazak edebiyatının kurucusu olarak kabul edilmektedir. Kunanbayoğlu, Kazak edebiyatının ve düşünce dünyasının kurucu isimlerinden biridir. Aynı zamanda Türk Dünyası’nı birleştiren ortak kültürel ve manevi bir şahsiyet olarak anılmaktadır. Eserleri, Türk halklarının tarih süresince paylaştığı kültür, gelenek, dil ve din gibi farklı unsurları yeni bir entelektüel boyuta taşıyarak aydınlanma, modernleşme ve milli kimliğin inşa edilmesinde yol gösterici bir kaynak olarak görülmektedir.
Abay’ın düşünce dünyası, Doğu ile Batı kültürlerinin sentezi üzerine kurulmuştur. Onun sürgün Rus aydınlarıyla birlikte kurduğu entelektüel ilişkiler, Batı felsefesine ve bilimsel düşünceye yönelmesini sağlayarak bu birikimi kendi halkının kültürel değerleriyle harmanlamasıyla devam etmiştir. Bu yaklaşım, Türk Dünyası için de evrensel değerler ile yerel geleneklerin uyumlu bir biçimde bütünleştirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Nitekim Abay’ın modernleşme vizyonu, Türk Dünyası’nın 19. yüzyıldan itibaren yaşadığı kimlik ve gelişim arayışları açısından ortak bir perspektif sunmaktadır.
Yaklaşık olarak 170 şiir ve 56 çevirisiyle Kazak edebiyatını sözlü gelenekten yazılı geleneğe taşıyan Abay, eserlerinde kafiye düzenleri sağlayarak bütün Türk halkları için modern edebiyatın gelişmesinde öncü bir rol üstlenmiştir. Türk Dünyası’na verdiği önem sadee edebiyat ve düşünceyle sınırlı değildir; sanat ve müzik alanındaki katkıları da dikkate değerdir. Yazdığı şarkılar, Kazak halk müziğini küresel bir boyuta taşımış ve ortak Türk musikisi geleneğine de yeni bir soluk getirmiştir. Müzikle ilgili görüşleri, sanatın bireysel gelişim ve toplumsal uyum için bir araç olduğunu ortaya koymaktadır.[i]
Kunanbayoğlu’nun felsefi görüşleri, şiirleri ve müzikal mirası, Türk halklarının paylaşılan kültürel değerleri ortaya koyarken, bunun yanın sıra modernleşme, kimlik inşası ve aydınlanma aşamalarına da rehberlik etmiştir. Eserlerinde bütün Türk topluluklarına hitap etmiş; insanın aklı, kalbi ve iradesi arasında bir denge gözeterek “bütüncül insan” idealinin uygulanmasını önermiştir. Bu gaye, Türk Dünyası’nda ortak manevi yol gösterici olarak değerlendirilmektedir.
Abay’ın Türk Dünyası’na katkılarından bir diğeri de bilim ve modern eğitim anlayışına yaptığı vurgudur. Kendisine göre, eğitim sadece bireysel refah için değil, milletlerin kalkınması ve toplumsal ilerleme için de zorunludur. Bu görüş, günümüzde Türk Cumhuriyetleri’nin modernleşme ve ortak kalkınma stratejileriyle örtüşmektedir. Abay’ın “bilimi zengin olmak için değil, insan olmak için öğren” anlayışı, halen daha Türk Dünyası’nın genç kuşaklarının entelektüel gelişimi için güncelliğini korumaktadır. Bunun yanı sıra yabancı dil öğrenimine verdiği önem, Türk halklarının evrensel kültürle bütünleşirken kendi kimliklerini de korumaları gerektiğini de ortaya koymaktadır. Bu vesile, Kazak halkının geleneksel yaşamını, değerlerini ve dilini edebî şekilde görünür kılarken, bu unsurları daha geniş bir Türk kimliği kapsamıyla ilişkilendirmiştir. Bu kapsamda Abay, hem ulusal kimliğin kuvvetlenmesinde hem de pan-Türk bir bilincin ortaya çıkmasına önemli katkılar sağlamıştır. Şiirlerinde ve düzyazılarında işlemiş olduğu adalet, doğruluk, çalışkanlık ve insan sevgisi gibi pek çok farklı temalar, Türk dünyasının farklı kesimlerinde yankı bulmuş; böylelikle de ortak kültürel zeminin güçlenmesine de aracılık etmiştir.
Kazakistan’da her sene 10 Ağustos’ta kutlanan “Abai Günü”, Türk halklarına Abay’ın mirasının ne kadar güçlü olduğunu hatırlatmaktadır. Astana’da organize edilen şiir okumaları, konserler ve sergilerle başlayan kutlamalar, fikirlerini ve sanatını yeni kuşaklara ulaşmasını sağlamakta, bunun yanı sıra da Türk Dünyası’nın kültürel birlikteliğini pekiştirmektedir.[ii]
Bütün bunların bir çıktısı olarak Abay Kunanbayoğlu, Türk Dünyası için sadece bir edebi figür değil, ayrıca düşünür, reformcu ve bir ahlak öğretmeni olarak anılmaktadır. Eserleri, bireysel gelişimi teşvik ederken ve toplumsal sorumluluğu ön plana çıkaran bir içerik taşımaktadır. Felsefe, edebiyat, müzik, felsefe ve eğitim gibi farklı alanlarda gerçekleştirdiği katkılar, Türk Dünyası’nın ortak kültürel kimliğini kuvvetlendirirken, aynı zamanda da evrensel değerlerle bütünleştiren bir aydınlanma sembolü olmuştur.
Günümüzde Türk Dünyası’nın kalkınma, birlik ve modernleşme aşamalarında Abay’ın fikirleri halen daha yol gösterici bir nitelik taşımaktadır. Onun mirası, geçmişin bir hatırası olmanın ötesinde geleceğin inşasında bir ilham kaynağı olarak kutlanmaktadır. Bu yönüyle Abay, bir milletin edebî kimliğini inşa eden şair olmanın çok ötesinde Türk Dünyası’nın kolektif belleğine hitap eden bir düşünür olarak da kabul edilmektedir.
[i] “Honoring Abai Qunanbaiuly: Kazakhstan’s Enlightened Voice, Now Celebrated Worldwide”, Timesca, https://timesca.com/honoring-abai-qunanbaiuly-kazakhstans-enlightened-voice-now-celebrated-worldwide/ (Erişim Tarihi: 20.09.2025).
[ii] “Honoring Abai: How Astana Celebrates 180 Years of Great Thinker and Poet”, The Astana Times, https://astanatimes.com/2025/08/honoring-abai-how-astana-celebrates-180-years-of-great-thinker-and-poet/ (Erişim Tarihi: 20.09.2025).
