Orta Asya, tarihsel süreçte ticaret yollarının ve farklı medeniyetlerin kavşak noktası olmuştur. Bu zengin geçmişin mirası, günümüzde Orta Asya’nın uluslararası arenadaki stratejik konumunu belirlemektedir. Bu bağlamda bölgenin yeniden güçlenip yükselmesinde Çin’in öncülüğündeki Kuşak ve Yol Girişimi’nin (KYG) önemli bir payı vardır. Zira Orta Asya ülkeleri, bu projenin önemli bir kavşak noktasıdır.
Buradan hareketle Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM), Kuşak ve Yol Girişimi’nin Çin-Orta Asya ilişkilerine yansımalarını değerlendirmek üzere Çin-Avrasya Konseyi Direktörü Dr. Mher Sahakyan’dan almış olduğu görüşleri dikkatlerinize sunmaktadır.
1.Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi nedir ve hangi amaçlarla başlatılmıştır? Bu projenin temel hedefleri nelerdir?
Orta Asya, Kuşak ve Yol Girişimi’nin anakara yönü olan İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın Çin-Orta Asya-Batı Asya Ekonomi Koridoru’na dahildir. Bu koridorun temel amacı Çin, Orta Asya, Güney Kafkasya, Orta Doğu ve Avrupa arasındaki ulaşım altyapısını ve bağlantılarını modernize etmek veya oluşturmaktır. Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in Kazakistan Nazarbayev Üniversitesi’nde projenin kara koridorunu açıklamasının üzerinden on yıl geçmiştir. Artık altyapının hazır olduğu ve bu koridora dahil olan devletlerin mallarını Orta Asya, Güney Kafkasya ve Batı Asya üzerinden Avrupa’ya taşıdıkları açıktır. Çin, bu girişim çerçevesinde bölge ülkelerine para yatırmakta ve Orta Asya ekonomisini projelendirmektedir.
2. Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi’nin geleceği nedir? Projenin önümüzdeki dönemde nasıl geliştirilmesi ve genişletilmesi planlanmaktadır?
Projenin Orta Asya’daki ilk aşaması (2013-2020), Çin’in geniş enerji ve maden kaynaklarına sahip bu bölgeyle bağlantısını güvence altına almak için karayolları, demiryolları ve limanlar gibi temel ulaşım altyapısının oluşturulmasıyla ilgiliydi.
İkinci aşama daha çok bu bağlantıyı güçlendirmekle ilgili olacaktır. Taraflar, Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu gibi yeni bağlantılar kurmaya ya da Çin-Orta Asya Doğalgaz Boru Hattı için bir D-bağlantısı inşa etmeye çalışacaktır.
Bu aşamada, projenin Dijital İpek Yolu çerçevesindeki işbirliğine de odaklanılacaktır. Bunun yardımıyla Çin, yüksek teknolojilerini Orta Asya ve komşu bölgelere ihraç etmeye devam edecek ve onlarla dijital bağlantı kuracaktır. Bu süreç 21. yüzyılın merkezinde yer almaktadır.
Çin, projenin ilk aşamasında Orta Asya’daki ekonomik etkinliğini arttırmaya çalışmışken, ikinci aşamasında siyasi etkisini ve bölgesel güvenlik konularına katılımını arttırmaya odaklanacaktır. Çin, Orta Asya devletleriyle iyi gelişmiş bir enerji işbirliğine sahiptir. Önümüzdeki dönemde Çin ve Orta Asya Devletleri, Kuşak ve Yol Girişimi’nin Enerji İpek Yolu çerçevesinde yeşil enerji projelerini geliştirmeye yöneleceklerdir.
3. Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi kapsamında bölge ülkeleri arasında lojistik ve ulaşım altyapısının geliştirilmesi planlanmakta mıdır? Bu projelerin bölgesel ve küresel ticaret üzerindeki etkisi nasıl değerlendirilebilir?
Aslında mevcut altyapı da bölge ülkelerini birbirine bağlamaktadır. Demiryolları ve karayollarının modernizasyonu Kazakistan’ı Orta Asya ve küresel ticaret için kritik bir merkez olarak konumlandırmıştır. Kuru yük limanı Khorgos, dünyanın en büyüğüdür ve Kuşak ve Yol Girişimi’nin uygulanmasında stratejik öneme sahiptir. Kazakistan, bu projenin kilit bir parçası haline gelen Batı Avrupa-Batı Çin Kıtalararası Otoyolu’nun inşasını başlatmıştır.
Uzun tartışmalardan sonra Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu da inşa edilirse bölge devletleri için ek ulaşım olanakları da getirecektir. Rusya-Ukrayna Savaşı nedeniyle Kuzey Koridoru üzerinden geçen Doğu ve Batı arasındaki ulaşım ve ticaret azalmıştır. Önde gelen ticaret ülkesi olarak Çin kaybetmektedir. Örneğin Kuşak ve Yol Girişimi, Yeni Avrasya Kara Köprüsü Ekonomi Koridoru ulaşımının %40’ından fazlasını kaybetmiştir. Çin ve Ukrayna arasındaki ticaret 2021 yılında 19,3 milyar dolarından 2022 yılında 7,6 milyar dolara gerilemiştir.
Dolayısıyla Kuşak ve Yol Girişimi’nin Çin-Orta Asya-Batı Asya Ekonomi Koridoru, Rusya ve Ukrayna toprakları olmaksızın ortaklarına ulaşması açısından büyük önem taşımaktadır. Ermenistan, Türkiye ve Azerbaycan barış ve açık ulaşım altyapısı için yeni yollar bulursa, bu yönde bir başka hayati gelişme de sağlanacaktır.
4. Kuşak ve Yol Girişimi Orta Asya’daki diğer bölgesel entegrasyon ve işbirliği projeleriyle nasıl bir etkileşim içinde olacaktır? Bu konudaki düşünceleriniz nelerdir?
Çin, Kuşak ve Yol Girişimi’ni Rusya liderliğindeki Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) ile birlikte yürütmeyi kabul etmiştir. Bu birliğe Orta Asya devletlerinden Kazakistan ve Kırgızistan da katılmıştır. Özbekistan ise gözlemcidir. Çin, ayrıca AEB üye devletleriyle ekonomik ve ticari işbirliğine ilişkin bir anlaşma imzalamıştır. Bu anlaşma ulaşım, ekonomi, teknoloji, Ar-Ge, tarım ve diğer alanlarda işbirliğini güçlendirme fırsatı sunmaktadır. Çin, mega girişimini Orta Koridor ve Kazakistan’ın Aydınlık Yol Kalkınma Stratejisi’yle uyumlu hale getirmeyi kabul etmiştir. Bu da Çin’in Orta Asya’da bu güçlerle birlikte hareket etmenin yollarını bulduğu ve tarafların rekabet yerine işbirliğini seçtiği anlamına gelmektedir.
Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan, Çin’in 2016 yılında Kuşak ve Yol Girişimi projelerinin finansmanı için kurduğu Asya Altyapı Yatırımları Bankası’nın da bölgesel üyeleri olmuştur. Daha sonra bu ülkeler, ekonomilerini Kuşak ve Yol Girişimi çerçevesinde geliştirmek için ek krediler almışlardır.
Çin, ayrıca Orta Asya ülkelerine Umman Denizi’ndeki Gvadar ve Karaçi limanlarına erişim fırsatı sağlayacak olan Çin-Pakistan Ekonomi Koridoru’ nu (CPEC) da inşa etmektedir.
Çin’in Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) liderlerinden biri olduğunu ve bu örgütün yardımıyla Kuşak ve Yol Girişimi çerçevesinde önemli yatırımlarının ve ekonomik ve siyasi çıkarlarının bulunduğu Orta Asya’da istikrar ve güvenliği sağlamaya çalıştığını belirtmek gerekir. Çin, Orta Asya’daki güvenlik konularında Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın üyesi olduğu Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ) ile de işbirliği yapmaktadır.Çin, bölge ülkeleriyle birlikte, çok taraflı ilişkilerini dış gözlemciler olmadan geliştirmek için Çin-Orta Asya Zirvesi (C+C5) formatını oluşturmuştur. Bu toplantılar sırasında bu devletlerin karar alıcıları, Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi’nin uygulanmasına ilişkin sorunları, beklentileri ve sonuçları tartışmaktadır.
Dr. Mher Sahakyan
Dr. Mher Sahakyan, Çin-Avrasya Siyasi ve Stratejik Araştırmalar Konseyi’nin kurucusu ve yöneticisidir. Çin’in Nanjing Üniversitesi’nden uluslararası ilişkiler alanında doktora derecesine sahiptir. Mher Sahakyan, Hong Kong Üniversitesi Asya Küresel Enstitüsü’nün 2020-2022 AsiaGlobal Üyesi olarak görev yapmış ve dokuz makale yayımlamıştır. Avusturya’daki Uluslararası Barış Enstitüsü’nün ve Hindistan’daki Woxsen Üniversitesi Liberal Sanatlar ve Beşeri Bilimler Okulu’nun seçilmiş danışma kurulu üyesidir. Mher aynı zamanda İngiliz Çin Araştırmaları Derneği, Hong Kong Asya Topluluğu, Uluslararası Siyaset Bilimi Derneği ve Yazar Lisanslama ve Toplama Derneği üyesidir. Rus-Ermeni Üniversitesi ve Yerevan Devlet Üniversitesi’nde öğretim görevlisidir.
Mher Sahakyan, akademisyenleri, diplomatları ve yetkilileri bir araya getirerek tartışmalar yürüten Avrasya Modern Çin ve Avrasya Araştırmaları yıllık uluslararası konferansını kurmuştur. Mher, Renmin Üniversitesi ve Budapeşte Corvinus Üniversitesi’nde açılış konuşmacısı olarak ve Oxford Üniversitesi, Cambridge Üniversitesi, Uluslararası Barış Enstitüsü, Moskova Devlet Üniversitesi, Doğu Ekonomik Forumu, Hong Kong Üniversitesi, Şangay Üniversitesi, Edinburgh Üniversitesi, King’s College London, Birleşmiş Milletler Sistemi Akademik Konseyi, AB Çin Delegasyonu, Hong Kong Şehir Üniversitesi, Jawaharlal Nehru Üniversitesi, Hong Kong Baptist Üniversitesi, İstanbul Gedik Üniversitesi ve diğer birçok üniversitede konuşmacı olarak araştırmalarını sergilemek üzere davetler almıştır. Editörlüğünü yaptığı Routledge Handbook of Chinese and Eurasian International Relations 2024 yılında yayınlanacaktır.
Mher Sahakyan, “China and Eurasian Powers in Multipolar World Order” ve “Security, Diplomacy, Economy and Cybersecurity (Routledge, 2023)” adlı kitapların editörüdür. Ayrıca “Rethinking Cooperation and Contradictions in the Era of Changing World Order (Routledge, 2021)” kitabının ortak editörüdür. Ermenice ve Rusça olarak yayınlanan “China’s Belt and Road Initiative and Armenia” kitabının yazarıdır. Kitap, Hollanda’nın Leiden kentinde düzenlenen Uluslararası Asya Akademisyenleri Kongresi tarafından 2021 Kitap Ödülü için kısa listeye alınmıştır. Aynı zamanda “The New Great Power Competition in Central Asia” kitabının da yazarıdır. Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki Anwar Gargash Diplomatik Akademisi tarafından 2021 yılında yayınlanan bir Çalışma Belgesi olan “The New Great Power Competition in Central Asia: Opportunities and Challenges for the Gulf’” un da yazarıdır.
