Ukrayna’da devam eden savaşla birlikte Rusya ile Avrupa Birliği (AB) arasında enerji başta olmak üzere çeşitli alanlarda ciddi krizler doğmuştur. Bu krizleri fırsata dönüştürmeyi hedefleyen AB, Rusya’nın geleneksel etki alanlarından biri olan Orta Asya coğrafyasındaki ülkelerle ilişkilerini güçlendirmek için birtakım girişimlerde bulunmaktadır. Almanya Dışişleri Bakanı Annalena Berbock’un 30-31 Ekim 2022 tarihlerinde Kazakistan’a ve 1-2 Kasım 2022 tarihlerinde Özbekistan’a yaptığı ziyaretler, AB’nin bu hedefinin göstergesi olarak yorumlanabilir. Berbock’a enerji ve altyapı sektörlerinde uzman bir heyet de eşlik etmiştir. Söz konusu temasların esas amacı enerji odaklı ekonomik işbirliklerinin geliştirilmesidir.
Berbock, Orta Asya temaslarının ilk durağı olan Astana’da Kazak mevkidaşı Muhtar Tleuberdi’yle bir araya gelmiş ve görüşmede ticaret, ekonomi ve yatırım konularının yanı sıra ikili ilişkiler de ele alınmıştır. Kazakistan’da gerçekleştirilen reformlardan övgüyle bahseden Berbock, “Siyasi reform, hukukun üstünlüğü ve insan hakları konularında diyaloğumuzu genişletmek istiyoruz.” demiştir.[1]
Kazakistan Başbakanı Alihan Smailov’la da bir araya gelen Berbock, karşılıklı ticaretin genişletilmesi, yenilenebilir enerji kaynaklarının ve lojistik altyapının geliştirilmesi konularında fikir teatisinde bulunmuştur. Söz konusu görüşmede, Almanya’nın Kazakistan’ın AB’deki en önemli ticari, ekonomik ve yatırım ortağı olduğunu vurgulayan Smailov, “Astana, Berlin’le “yüksek düzeyde bir etkileşimi sürdürmeye ve güçlendirmeye kararlıdır.” ifadelerini kullanmıştır.[2] Ayrıca Smailov, 2021 yılında Kazakistan ekonomisine doğrudan Alman yatırımlarının hacminin yüzde 25 artarak 320 milyon doları aştığını belirtmiş ve iki ülke arasındaki ticaret hacminin yüzde 6 artışla 2,2 milyar dolara yükseldiğini söylemiştir.[3]
Kazakistan’daki temaslarının ardından Özbekistan’a geçen Berbock, Taşkent’te Özbek mevkidaşı Vladimir Norov’la bir araya gelmiştir. Afganistan konusu, görüşmenin ana gündem başlıklarından biri olmuştur. Bu bağlamda Afgan mültecilerin AB topraklarına Özbekistan üzerinden güvenli bir şekilde geçişi masaya yatırılmıştır.[4] Norov, Batılı devletlerin Afganistan’ın yurt dışındaki dondurulmuş varlıklarını iade etmesi gerektiğini savunmuş ve oradaki altyapıyı restore edecek girişimleri destekleyeceklerini dile getirmiştir.
Berbock, Özbekistan temasları kapsamında Cumhurbaşkanı Sayın Şevket Mirziyoyev’le de bir araya gelmiştir. İkili ilişkilerin geliştirilmesinin konuşulduğu toplantıda Berbock, Almanya’nın Özbekistan’daki demokratik ve sosyo-ekonomik reformları desteklediğini belirtmiştir.[5]
Halihazırda Almanya, Özbekistan’ın Avrupa’daki en büyük ticaret ortağıdır. Nitekim son beş yılda iki ülke arasındaki ticaret hacmi yüzde 24 artmıştır. Dahası 200’den fazla Alman şirketi, Özbekistan’da faaliyet göstermektedir. Öyle ki; 2021 yılında Almanya’dan Özbekistan’a 1 milyar dolar değerinde yatırım yapılmıştır. Taraflar arasındaki ticaret hacminin 2022 senesinde 1.4 milyar dolar olacağı tahmin edilmektedir. Bu nedenle Berbock’un liderliğindeki heyetin Taşkent ve Semerkant bölgelerinde Alman sermayesinin de katılımıyla faaliyette bulunan büyük işletmeleri ziyaret etmesi sürpriz değildir.
Öte yandan Berbock’un Öbzekistan ziyareti sırasında “Avrupa’dan birçok şirket Özbekistan’a yatırım yapmak istiyor.” şeklindeki açıklaması, AB’nin sadece ekonomik olarak değil; ideolojik bakımdan da Orta Asya’da yayılmayı arzuladığını göstermektedir. Ayrıca Berbock, “Orta Asya devletleri için geleceğin Rusya’nın arka bahçesinde kalmak ile Çin’e bağımlılık arasında bir seçimden daha fazlası olması benim için önemlidir.” diyerek hem Kazakistan’a hem de Özbekistan’a mesaj vermiştir. Böylece Berbock, bölge ülkelerini Rusya ve Çin nüfuzunun genişlemesini engellemeye çağırmıştır.[6]
Bu bağlamda Almanya’nın Orta Asya’yla “teknoloji karşılığında hammadde” planına göre işbirliği yapmayı hedeflediği öne sürülebilir. Bu sebeple Berbock, AB ekonomisi için gerekli olan nadir toprak metallerinin arzını da dile getirmiştir. Zira bu tür hammaddelerin ana tedarikçisi Çin’dir. Ancak AB’de bu konuda Çin’e bağımlılık tehlikeli görülmektedir. Bu yüzden de Berlin yönetimine göre Kazakistan, bu metallerin çıkarılması için alternatif bir seçenek haline gelebilir. Fakat bunun için yüksek teknolojili bir yapı gerekmektedir. Bu yüzden de Berbock, Almanya’nın Kazakistan’a gereken yardımı sağlamaya hazır olduğunu belirtmiştir.
Berbock’un Orta Asya ziyaretinin yanı sıra AB Konseyi Başkanı Charles Michel de 27 Ekim 2022 tarihinde Astana’yı ziyaret ederek Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan Cumhurbaşkanlarıyla bir araya gelmiştir. Michel, zirveyi iki bölge arasındaki bir diyalogdan fazlası olarak nitelendirmiş ve iki bölgenin birbirine yaklaştığını vurgulamıştır. Michel de Burbock gibi bölgede daha fazla işbirliği yapılması çağrısında bulunmuştur.[7]
Son olarak 17 Kasım 2022 tarihinde AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Temsilcisi Josep Borrell de Özbekistan’ı ziyaret etmiştir. Bölgede Rusya’nın yanı sıra Çin’in de bölgede önemli bir aktör olduğuna dikkat çeken Borrell, bölge devletlerinin ilişkilerini çeşitlendirmek istediğini ve bu anlamda AB’nin mühim bir partner olarak ön plana çıktığını dile getirmiştir. Ayrıca Borrell, Orta Asya ülkelerinin hayata geçirdiği reformlardan duyduğu memnuniyeti de ifade etmiştir.
AB’nin Orta Asya açılımıyla ilgili son önemli gelişme ise 21-22 Kasım 2022 tarihlerinde Özbekistan Cumhurbaşkanı Sayın Mirziyoyev’in Fransa’yı ziyaret etmesidir. Söz konusu ziyaret, Özbekistan-Fransa ilişkilerinin yanı sıra AB-Orta Asya etkileşimi açısından da mühimdir. Sayın Mirziyoyev’in Paris’teki temasları, ağırlıklı olarak ekonomik ilişkilere odaklanmıştır.
Sonuç olarak Orta Asya devletleri, dengeye dayalı çok vektörlü ve çok boyutlu dış politikalarının bir parçası olarak AB gibi aktörlerle yakın münasebetler geliştirmekteydi. Bunun daha ziyade ekonomi odaklı bir yakınlaşma olduğu görülmektedir. Bu yakınlaşmada bölge devletlerinin yatırım beklentisine karşı, AB’nin de enerji temelli hedefleri belirleyici olduğu söylenebilir. Dolayısıyla karşılıklı kazan-kazan mantığıyla şekillenen bir işbirliği sürecinden bahsetmek mümkündür.
[1] “Германия намерена расширить диалог с Казахстаном по политреформам и правам человека”, Total, https://total.kz/ru/news/vneshnyaya_politika/germaniya_namerena_rasshirit_dialog_s_kazahstan_po_politreformam_i_pravam_cheloveka_date_2022_10_31_14_48_55?ysclid=lala7jixtw626175637, (Erişim Tarihi: 2211.2022).
[2] “Алихан Смаилов главе МИД Германии: «Мы видим существенный потенциал по увеличению объемов взаимной торговли»”, Prime Minister, https://primeminister.kz/ru/news/alihan-smailov-glave-mid-germanii-my-vidim-sushchestvennyy-potencial-po-uvelicheniyu-obemov-vzaimnoy-torgovli-319524?ysclid=lalaad5an4677737043, (Erişim Tarihi: 22.11.2022).
[3] Aynı yer.
[4] “Мы не согласны с Узбекистаном в этом вопросе» — Бербок о движении «Талибан”, Kun, https://kun.uz/ru/51775710, (Erişim tarihi: 22.11.2022).
[5] “Шавкат Мирзиёев принял Анналену Бербок”, Kun, https://kun.uz/ru/86182721?ysclid=lalaclhik7100476544, (Erişim Tarihi: 22.11.2022).
[6] “Иные хотят включить Узбекистан в свою сферу влияния. Мы хотим партнёрства на равных-глава МИД Германии”, Gazeta, https://www.gazeta.uz/ru/2022/11/02/annalena-baerbock/, (Erişim Tarihi: 22.11.2022).
[7] “What Explains Growing European Engagement in Central Asia?”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2022/11/what-explains-growing-european-engagement-in-central-asia/, (Erişim Tarihi: 22.11.2022).
