Taliban, 20 yıllık savaşın ardından yeniden Afganistan’a egemen olmuştur. Bu durum, Afganistan üzerinden ortaya atılan bölgesel-küresel projelerin geleceğini tartışmalı hale getirmiştir. Çünkü projelerin hayata geçirilip geçirilmemesinde Taliban’ın yaklaşımı önemlidir. Afganistan üzerinden ortaya atılan projelerden biri de “Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan Boru Hattı’dır (TAPI). Söz konusu proje, Türkmenistan’ın doğalgazını Afganistan üzerinden Pakistan ve Hindistan’a ulaştırılmasını öngörmektedir.[1]
Mevzubahis hattın, Türkmenistan’ın Galkınış Doğalgaz Sahası’ndan başlayıp Afganistan’ın Herat-Farrah-Kandahar şehirlerinden geçerek Pakistan’ın Quetta-Mutlan şehirleri üzerinden Hindistan’ın Fazilka şehrine ulaşması planlanmaktadır. Proje, 1997 yılında tasarlanmış, 2010 senesinde dört devlet arasında anlaşma yapılmış ve 2015 yılında uygulamaya konulmuştur. Projenin hayata geçirilmesi için ortalama 8-10 milyar dolara ihtiyaç olduğu bilinmektedir.[2]
Afganistan, TAPI’nin önemli ortaklarından biridir. Çünkü boru hattının önemli bir kısmı bu ülkeden geçmektedir. Projenin Türkmenistan kısmı tamamlanmıştır ve 2018 yılında Afganistan’daki fizibilite çalışmalarına başlanmıştır. Fakat Afganistan’daki savaş ve istikrarsızlık, projenin uygulanmasını zorlaştırmıştır. Yapılan anlaşmaya göre, TAPI kapsamında Afganistan, transit hakkı çerçevesinde ucuz doğalgaz satın alacaktır. Bu bağlamda Afganistan’a yıllık 500 milyon dolar transit hakkı tanınmış ve 30 yıl içinde 3 milyar metreküp doğalgaz satın alması öngörülmüştür. Anlaşmaya göre Afganistan, ilk on yılda 500 milyon metreküp, ikinci on yılda 1 milyar metreküp ve üçüncü 10 yılda ise 1,5 milyar metreküp doğalgaz satın alacaktır.[3] Buna ek olarak proje, binlerce Afgan vatandaşa istihdam fırsatı yaratacak ve ülke, elde ettiği ucuz doğalgazla sanayisini güçlendirebilecektir.
Taliban yetkilileri, her platformda ekonomik eksenli bir dış politika izlediğini söyleyerek Afganistan’ı rekabet değil; işbirliği alanına dönüştürmek istediğini ve bölge devletlerini kapsayan ekonomik projelere önem verileceğini duyurmaktadır. Bu çerçevede Taliban’ın en çok vurguladığı proje, TAPI’dir.
Bahse konu olan projenin hayatta geçirilmesi, Taliban’ın gerek Afgan halkı gerekse de uluslararası toplum nezdindeki popülaritesinin artmasına yol açacaktır. Hatırlatmak gerekirse, tarihsel olarak TAPI’nin hazırlık çalışmaları, Taliban’ın ilk döneminde başlamıştır. Günümüzde ise Taliban, yarım kalan bu projeyi hayata geçirip bölge devletleriyle ilişkilerini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Taliban liderleri, TAPI konusunda Türkmenistan ve Pakistan yetkilileriyle görüşmekte ve projenin uygulanması noktasında elinden gelen desteği vereceklerini ifade etmektedir. Taliban İçişleri Bakanlığı, 2021 yılının Aralık ayında projenin güvenliğiyle ilgili bir planı, Türkmenistan’ın Kabil Büyükelçiliği’yle paylaşmıştır.[4]
TAPI’nin hayata geçirilmesine en çok önem veren devlet ise Türkmenistan’dır. Doğalgaz rezervleri bakımından dünyada dördüncü sırada olan Türkmenistan, TAPI’yi bir devlet projesi olarak görmekte ve hayata geçirilmesi için azami çaba sarf etmektedir. Çünkü Türkmenistan, TAPI kapsamında yılda 33 milyar metreküp doğalgaz ihraç etmek suretiyle önemli gelirler elde edebilir. Bundan dolayı Türkmenistan, Taliban’ı de facto da olsa işbirliği yapılabilecek bir aktör olarak görmektedir. Türkmenistan, Taliban Hükümeti’ni resmi şekilde tanımasa da büyükelçilik düzeyinde ilişki kurmaktadır.
Türkmenistan yetkilileri, sık sık Kabil ve İslamabad’ı ziyaret etmekte ve TAPI’nin hayata geçirilmesi konusunda görüşmeler gerçekleştirmektedir. Bu bağlamda Türkmenistan Dışişleri Bakan Yardımcısı Sayın Vepa Haciyev, 2022 yılının Şubat ayında Afganistan’a gerçekleştirdiği ziyaretinde TAPI’nin Afganistan kısmının 2022 senesinin Eylül ayından itibaren uygulamaya konulacağını dile getirmiştir. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın Serdar Berdimuhamedov da Pakistan’la diplomatik ilişkilerin kurulmasının 30. yıldönümünde yayınladığı mesajla, ikili ilişkilerin geliştirilmesi ve TAPI’nin bir an önce hayatta geçirilmesi çağrısı yapmıştır.[5] Pakistan ve Hindistan, Afganistan üzerinden Orta Asya pazarına açılmayı hedefleyen iki devlettir. Bundan dolayı iki ülkenin de TAPI’ye önem verdiği görülmektedir.
Türkmenistan’ın TAPI’ye ağırlık vermesine yol açan faktörler; Taliban’ın yeniden Afganistan’a egemen olması, Taliban’ın bölgesel işbirliği projelerine sıcak bakması ve Hindistan’ın ekonomik sürdürülebilirlik noktasında Türkmenistan’ın doğalgazına olan ihtiyacının artmasıdır. Çünkü 1992 yılında iktidarı ele geçiren Mücahit gruplar, gücü kendi aralarında paylaşamamış ve Taliban, güvenliği sağlayan bir aktör olarak Pakistan ve Türkmenistan tarafından desteklenmiştir. Ancak her ne kadar Aşkabat yönetimi, projeyi hayata geçirmenin zamanının geldiğini düşünerek birtakım girişimlerde bulunsa da bunun gerçekleşmesi konusunda hala ciddi sorunlar olduğu görülmektedir.
Sorunların başında terör örgütü Devletü’l Irak ve’ş Şam’ın (DEAŞ) sözde Horasan Emirliği’nin (ISKP) faaliyetleri başta olmak üzere Afganistan’daki istikrarsızlığın artması gelmektedir. Taliban her ne kadar tüm Afganistan’da güvenliğin sağladığını iddia etse de ISKP, Şii camilerine, Taliban askerlerine ve Afganistan topraklarından komşu devletlere saldırmaktadır. Örneğin bu örgütün Tacikistan’a saldırdığına dair raporlar bulunmaktadır. Ayrıca DEAŞ tehdidine ek olarak Taliban ile muhalifler arasında henüz bir uzlaşı sağlanamamıştır. Bu bağlamda Penşir Hareketi başta olmak üzere muhalifler gruplar, askeri seçeneğe vurgu yapmaktadır. Zaten Taliban ile Penşir Hareketi’ne bağlı unsurlar arasında şiddetli çatışmalar yaşandığı da belirtilmektedir.
Projenin önündeki ikinci sorun da Taliban Hükümeti’nin tanınmaması ve karşılaştığı finansal zorluklardır. Nitekim henüz Taliban Hükümeti, herhangi bir devlet ya da uluslararası örgüt tarafından tanınmamıştır. Bu durum, dünya devletlerinin Taliban’la resmi anlaşma yapmalarını zorlaştırmaktadır. Üstelik projenin hayata geçirilmesi için 10 milyar dolara ihtiyacın olduğu ve daha önce projeyi finanse edeceğini söyleyen bankaların desteğini geri çektiği de iddia edilmektedir. Örneğin projenin önemli finansman kaynaklarından Asya Kalkınma Bankası, TAPI’ye yönelik finansal desteğini durdurduğunu açıklamıştır. Banka, bu kararının nedeni olarak da Taliban Hükümeti’nin tanınmamasını göstermiştir.[6]
Projenin önündeki sorunlardan bir diğeri ise Hindistan ile Pakistan’ın Afganistan jeopolitiği üzerindeki rekabetidir. Bu iki devlet de zaman zaman Afganistan’da kendisiyle yakın ilişki kuran yöneticiler aracılığıyla diğerinin konumunu zayıflatmaya çalışmaktadır.
Son olarak Rusya ve İran’ın yaklaşımı, projede sorunlara yol açabilmektedir. Çünkü hem Moskova hem de Tahran, Orta Asya kaynaklarının Güney Asya’ya ulaşmasına sıcak bakmamaktadır. Zira iki devlet de Güney Asya ülkelerine enerji ihraç etmektedir. İran, Barış Boru Hattı Projesi kapsamında Pakistan ve Hindistan’a doğalgaz satmak istemektedir. Rusya ise Batı’nın yaptırımlarına karşı Hindistan ve Pakistan’ı önemli bir pazar olarak görmektedir. Rusya ve İran, Afganistan başta olmak üzere bölgedeki gelişmelerde önemli etkisi olan devletlerdir. Buna karşılık Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ise Güney Asya devletlerinin Rusya ve İran doğalgazına olan bağımlılıklarını azaltmak için TAPI’yı destekleyebilir. Nitekim 1990’lı yıllarda ABD’li enerji şirketi Unocal’ın TAPI’ye yatırım yaptığı ve Afganistan’da güvenliği sağlamak için Taliban’ı desteklediği bilinmektedir.
Sonuç olarak TAPI, Afganistan’ı rekabet alanı olmaktan uzaklaştırarak işbirliği havzasına dönüştürebilir. Bölge devletleri arasında karşılıklı bağımlılık yaratarak ülkede barış ve güvenliğin sağlanmasına katkıda bulunabilir. Fakat bunun gerçekleşmesi için her şeyden önce bölgesel aktörlerin çıkarlarının makul bir noktada buluşması ve tarafların birbirini izole etmek yerine eşit paydaşlar olarak görmeye başlaması gerekmektedir.
[1] “طالبان: پروژه تاپی با تملک زمین آغاز میشود”, İribnews, https://l24.im/dm, (Erişim Tarihi: 10.05.2022).
[2] “وزارت خارجه طالبان: ترکمنستان کارعملی پروژه تاپی را در ماه سپمبر آغاز می کند”, DW, https://l24.im/Rw19KWN, (Erişim Tarihi: 10.05.2022).
[3] “آیا کار عملی پروژه تاپی در افغانستان از سر گرفته میشود؟”, DW, https://l24.im/aRv, (Erişim Tarihi: 10.05.2022).
[4] “طالبان طرح امنیتی پروژهی تاپی را به ترکمنستان ارایه کردند”, Etilaatiroz, https://www.etilaatroz.com/137101/the-taliban-presented-a-security-plan-for-the-tapi-project-to-turkmenistan/, (Erişim Tarihi: 10.05.2022).
[5] “تأکید رئیس جمهور ترکمنستان بر اتمام پروژه «تاپی»”, Farsnews, https://l24.im/kG6U5F, (Erişim Tarihi: 10.05.2022).
[6] “پروژه خط لوله «تاپی» تا زمان «به رسمیت شناختن» حکومت طالبان متوقف شد”, AL-Arabiya, https://l24.im/jvJRMD, (Erişim Tarihi: 10.05.2022).
