Brezilya Eski Devlet Başkanı Jair Bolsonaro hakkında devam eden hukuki süreçler, Brezilya’nın demokratik serüveninde kritik bir dönüm noktası niteliğindedir. Bu gelişmeler, siyasi iktidar, hukuki hesap verebilirlik ve anayasal düzen arasındaki etkileşime ilişkin karmaşık soruları gündeme getirmektedir. 2025 ortası itibarıyla Bolsonaro, 2022 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde yenilgisinin ardından barışçıl iktidar devrini engellemek amacıyla bir darbe planlamış olduğu iddiasıyla Brezilya Yüksek Federal Mahkemesi (STF) tarafından resmi soruşturma altındadır.[i] Bolsonaro’ya yöneltilen suçlamalar sadece belirli komplo ve tahrik eylemleriyle ilgili olmakla kalmayıp Latin Amerika’da demokratik kurumların aşınması ve küresel ölçekte popülist otoriterliğin yeniden yükselişiyle ilgili daha geniş endişeleri de yansıtmaktadır.
Başsavcı Paulo Gonet tarafından resmi olarak sunulan iddianame, Bolsonaro tarafından yönetilen ve başlıca amacı Başkan Luiz Inácio Lula da Silva’nın seçim zaferini geçersiz kılmak olan bir suç örgütünün varlığını kanıtlamayı amaçlayan 500 sayfadan fazla materyali içermektedir. Eski üst düzey askeri yetkililer ve Bolsonaro’nun siyasi müttefiklerini içeren bu iddia edilen ağ, sahte yasal belgelerin yayılması ve zorlayıcı devlet aygıtlarının potansiyel kullanımı da dahil olmak üzere anayasal düzeni altüst etmek için operasyonel stratejiler geliştirmekle suçlanmaktadır. General Marco Antônio Freire Gomes ve Hava Kuvvetleri Komutanı Carlos de Almeida Baptista Júnior gibi önemli askeri şahsiyetlerin ifadeleri özellikle öne çıkmaktadır. Her iki isim de yemin altında Bolsonaro’nun tekliflerine direndiklerini ve Brezilya’nın kurumsal sürekliliğini tehlikeye atacak her türlü planı reddettiklerini belirtmiştir. Eski komutan, Bolsonaro’ya herhangi bir “kurumsal kopuş”un askeri liderlik tarafından kararlı bir şekilde karşı çıkılacağı konusunda uyarıda bulunmuş ve Brezilya silahlı kuvvetlerinin anayasal düzeni savunmak için nadir ancak kararlı bir müdahaleye gidebileceğini belirtmiştir.[ii]
Bolsonaro’nun savunması, sürekli olarak siyasi baskı iddialarına dayanmış ve diğer demokrasilerdeki, özellikle de Trump yönetimi altındaki Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) yargı aşırılıklarına benzetmeler yapmıştır. Kamuoyuna yaptığı açıklamalarda ve mahkemeye sunduğu belgelerde Bolsonaro, demokratik düzene karşı komplo kurduğunu reddetmekte ve devam eden soruşturmaları muhafazakar siyasi muhalefeti susturmak için koordineli bir kampanyanın parçası olarak nitelendirmektedir. Hukuk ekibi, Bolsonaro’nun tartışmalı yasal belgeler ve kamuoyuna yaptığı açıklamalarla ilgilenmesinin ifade özgürlüğü sınırları içinde olduğunu ve kışkırtma veya yasadışı emir teşkil etmediğini savunmuştur. Ancak, seçim sonuçlarını geçersiz kılmak için bir kararname taslağı hazırlandığı ve bu amaca ulaşmak için sivil ve askeri aktörlerle etkileşimde bulunulduğu iddiaları da dahil olmak üzere kasıtlı planlama ve koordinasyona işaret eden artan tanık ifadeleri ve dijital kanıtlar bu iddiaları zayıflatmıştır.
Yargı, Yüksek Mahkeme Yargıcı Alexandre de Moraes’in liderliğinde, önleyici yasal tedbirlerin uygulanmasında proaktif bir yaklaşım benimsemiştir. Bolsonaro, gece evinden çıkma yasağı, elektronik ayak bileği izleme cihazı kullanımı, pasaportuna el konulması ve diğer sanıklarla temas kurma veya diplomatik tesislere girme yasağı dahil olmak üzere önemli kısıtlamalara tabi tutulmuştur.[iii] Bu önlemler, ciddi olmakla birlikte tanıkların etkilenmesi, adaletten kaçma ve dezenformasyonun yayılmasının önlenmesi için gerekli olduğu gerekçesiyle mahkeme tarafından alınmıştır. Yasal gerekçe, Bolsonaro’nun eski devlet başkanı statüsüne rağmen hukukun üstünde olmadığı ve ülkenin demokratik yapısını tehdit eden eylemlerinden sorumlu tutulması gerektiğini vurgulamaktadır.
Hukuki süreçler, aynı zamanda önemli jeopolitik sonuçları olan uluslararası bir tartışmaya dönüşmüştür. ABD’nin özellikle eski Başkan Donald Trump’ın Bolsonaro’ya verdiği açık destek, diplomatik ilişkileri karmaşıklaştırmıştır. Son gelişmeler arasında, mevcut ABD yönetiminin Brezilya ihracatına cezai gümrük vergileri uygulaması ve Brezilya yargı mensuplarının, aralarında Yargıç de Moraes’in de bulunduğu, giriş vizelerinin iptal edilmesi yer almaktadır.[iv] Amerikalı yetkililer tarafından yargı suistimaline karşı önlem olarak savunulan bu eylemler, Brezilya’da ulusal egemenliğin ihlali ve ekonomik baskı yoluyla iç yargı süreçlerini etkileme girişimi olarak geniş çapta kınanmıştır. Muhafazakar bloklarla aynı çizgide olanlar da dahil olmak üzere tüm siyasi yelpazedeki Brezilyalı yetkililer, ABD’nin müdahalesini reddetmiş ve Brezilya yargısının bağımsızlığını yeniden teyit etmiştir. Lula da Silva başkanlığındaki yürütme organı, yargı kurumlarına iç destek sağlamaya çalışarak ve ABD’nin önlemlerini haksız ve ters etki yaratan önlemler olarak nitelendirerek yanıt vermiştir.
Bolsonaro’nun yakın ailesinin mali faaliyetlerine yönelik soruşturmalar da durumu daha da karmaşık hale getirmektedir. Federal milletvekili ve önde gelen siyasi figür olan Eduardo Bolsonaro, yabancı hükümetleri babasını savunmaya ikna etmek için yurtdışında lobi faaliyetleri yürüttüğü şüphesiyle yakın zamanda yargı kararıyla mali varlıkları dondurulmuştur.[v] Bu eylem, yargının kapsamını eski cumhurbaşkanıyla sınırlı tutmadığını, aksine iddia edilen ağın tüm unsurlarına yönelik kapsamlı bir soruşturma yürüttüğünü göstermektedir. Varlıkların dondurulması, itiraz edilebilir olmakla birlikte Bolsonaro’nun siyasi aygıtını ayakta tutan operasyonel kapasitenin yanı sıra finansal altyapıyı da sekteye uğratmayı amaçlayan daha geniş bir savcılık stratejisine işaret etmektedir.
Anayasal ve hukuki açıdan bakıldığında bu dava, Brezilya’nın demokratik dayanıklılığının derin bir sınavı niteliğindedir. Yasal kurumların, partizan etkisine veya aşırıya kaçmaya kapılmadan siyasi krizleri yönetme kapasitesine ilişkin temel sorular ortaya çıkarmaktadır. STF’nin eylemleri, cesur olmakla birlikte yasal yetkiye dayalıdır ve rütbe veya eski görevine bakılmaksızın tüm vatandaşlar için geçerli olan hukuki hesap verebilirlik ilkeleriyle tutarlıdır. Ancak siyasi iklim değişkenliğini korumaktadır. Bolsonaro, son derece kutuplaştıran bir figür olmaya devam etmekte ve halkın önemli bir kesiminin desteğini korumaktadır. Ayrı bir seçim ihlali nedeniyle 2030 yılına kadar kamu görevinden men edilmesine rağmen siyasi faaliyetlerine devam etme sözü vermiş ve yargının bir mahkumiyet kararı verememesi halinde geri dönebileceği yönündeki spekülasyonları körüklemiştir.
Bu davanın etkileri, Brezilya sınırlarının çok ötesine uzanmaktadır. Bu dava, otoriterlik sonrası toplumlarda yürütme gücünün sınırları, seçim sistemlerinin meşruiyeti ve hukukun üstünlüğü konusunda küresel bir mücadeleyi yansıtmaktadır. Dava devam ederken, Brezilya içindeki ve dışındaki uzmanlar, bu davanın sadece Brezilya muhafazakarlığının gidişatını yeniden tanımlamakla kalmayıp demokratik gerileme, yabancı müdahale ve geçiş dönemi adaletiyle ilgili uluslararası normları da yeniden tanımlama potansiyeliyle uğraşmak zorundadır. 2025 yılı sonuna kadar beklenen karar, kurumsal güven, sivil-askeri ilişkiler ve yargının liberal olmayan tehditlere karşı demokratik düzeni korumadaki sembolik otoritesi üzerinde kalıcı sonuçlar doğuracaktır. Bu bağlamda Bolsonaro’nun davası, yalnızca bir hukuki süreç değil, gelecek nesiller için Brezilya demokrasisinin ahlaki ve hukuki sınırlarını şekillendirecek bir anayasal hesaplaşma niteliğindedir.
[i] “What to know about the trial of Brazil’s former President Jair Bolsonaro”, Associated Press, https://apnews.com/article/brazil-bolsonaro-trial-things-to-know-e42439f640a51d22619fb6c087f8e3d5, (Erişim Tarihi: 23.07.2025).
[ii] “Brazilian ex-President Bolsonaro echoes Trump by describing his coup plot trial as a ‘witch hunt’”, Associated Press, https://apnews.com/article/brazil-bolsonaro-trial-prosecution-4f1cdaf2ecce056cdc6af5c2481b0c1d, (Erişim Tarihi: 23.07.2025).
[iii] “Brazil’s former President Bolsonaro ordered to wear an electronic ankle monitor”, Associated Press, https://apnews.com/article/brazil-bolsonaro-investigation-supreme-court-b1e2c1fbb7f776103895b6efca94af4f, (Erişim Tarihi: 23.07.2025).
[iv] “Rubio moves to strip US visas from eight Brazilian judges in Bolsonaro battle”, The Guardian, https://www.theguardian.com/us-news/2025/jul/19/rubio-moves-to-strip-us-visas-from-eight-brazilian-judges-in-bolsonaro-battle, (Erişim Tarihi: 23.07.2025).
[v] “Brazil’s top court orders raids on Bolsonaro; Washington revokes judge’s visa”, Reuters, https://www.reuters.com/world/americas/brazils-top-court-orders-raids-bolsonaro-washington-revokes-judges-visa-2025-07-18/, (Erişim Tarihi: 23.07.2025).
