Orta Asya devletleri, çeşitli yeraltı ve yerüstü kaynaklarına sahip olsalar da sert geçen kış mevsimi nedeniyle enerji sıkıntısı yaşayabilmektedir. Bu nedenle bölge ülkeleri, kışın olumsuz etkisinden dolayı iç tüketime ağırlık vermekte ve enerji ihracatını kısmakta ya da askıya almaktadır. Bu sorunun aşılması ve enerji potansiyelinin farklı sektörler üzerinden ortaya çıkarılması için bölge ülkeleri tarafından üç yol haritası belirlemiştir. Aktörler, öncelikle ulusal çapta projeler geçekleştirmeye çalışmaktadırlar. İkinci olarak bölge dışı ülkelerle ortak projeler yürütülmektedir. Son olarak da Orta Asya devletleri, bölgesel işbirliğini esas alan projelere dahil olmaktadır.[1]
Orta Asya devletlerinin bölgesel bazda gerçekleştirmeye çalıştığı en önemli projelerden biri de Narın Nehri üzerinde inşa edilmesi planlanan Kambar-Ata-1 Hidroelektrik Santrali’dir. Kambar-Ata-1’in geçmişi 1986 yılına kadar uzanmaktadır. Ancak Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine bu proje askıya alınmıştır. 2008 yılına gelindiğinde ise Rusya, projenin hayata geçirilmesi için 1,7 milyar dolarlık finansman desteği sağlayacağına söz vermiştir.[2] Ancak gerekli çalışmalar yapılmazken; 2010’lu yıllardan itibaren Ukrayna’da yaşanan gelişmeler, Rusya’yı bu bölgeye yönlendirmiştir. Ardından 2014 senesinde Kırım’ın uluslararası hukuka aykırı bir şekilde ilhak edilmesiyle birlikte Moskova yönetimi, batı sınırlarına ağırlık vermeye başlamıştır. 2015 yılında ise Bişkek’te Moskova’nın gerekli adımları atmaması üzerine tepkiler yükselmeye başlamıştır. Bu noktada akıllara gelen soru, projeyi kimin finanse edeceği olmuştur.[3] Bişkek, santral için bir İngiliz ve bir Çek şirketiyle de görüşmüştür. Fakat bu görüşmeler sonuçsuz kalmıştır.[4]
Bu süreçte Özbekistan, Kambar-Ata-1’in inşasına karşı çıkmış ve projeyi eleştirmiştir. Zira nehir üzerinde inşa edilecek santralin suyu önemli ölçüde keseceği düşünülmüştür. Bu noktada en önemli endişe kaynağı da pamuk üretiminin aksaması olmuştur. Ancak hem ülkedeki enerji ihtiyacının artması hem Bişkek-Taşkent arasında yaşanan yakınlaşmayla birlikte çeşitli konularda uzlaşılabileceğinin anlaşılması hem de ilişkilerin derinleşmesi ve genişlemesi neticesinde taraflar arasında karşılıklı bağımlılığın oluşması, Özbekistan’ın tutumunu yumuşatmıştır. Bu bağlamda yazın pamuk üretimi için suya ihtiyaç duyan Özbekistan, kışın enerji konusundaki sorunları çözmek maksadıyla bu projeye dahil olmuştur.
Rusya’nın projeden çekilmesi üzerine Kırgızistan, projeye ilişkin çeşitli görüşmeler gerçekleştirmeye başlamıştır. Bu aşamada bir temas da Özbekistan’la kurulmuştur. 2016 yılından itibaren Bişkek ile Taşkent arasında gelişmeye başlayan ilişkiler, Kambar-Ata-1’i de kapsayacak şekilde derinleşmiştir. Yapılan görüşmeler neticesinde 2017 yılının Ekim ayında Özbekistan’ın Kambar-Ata-1’in inşa sürecine katılacağı açıklanmıştır. Bu dönemde özellikle de Celalabad’daki Orto-Tokoy (Kasansay) Su Rezervuarı’nın ortak kullanımı üzerine anlaşma yapılmasının Özbekistan’ı ikna etmede belirleyici rol oynadığı görülmüştür. Böylelikle Kırgızistan, kazan-kazan ilkesi çerçevesinde hareket ettiğini ve Kambar-Ata-1’in inşası neticesinde suyu bir araç olarak kullanmayacağını ortaya koymuştur.
14 Nisan 2022 tarihinde Kırgızistan ile Özbekistan’ın Kambar-Ata-1’in inşa sürecine başlayacakları duyurulmuştur. 256 metre yüksekliğinde olması planlanan barajın, 5,4 milyar m3 su tutacağı düşünülmektedir. Ayrıca yılda ortalama 5,6 milyar kilowatt/saat elektrik üretecek olan santralin inşasının sekiz ile on yıl sürmesi beklenmektedir. Bu amaçla proje için fizibilite çalışması başlatılmıştır.[5]
Santralin 8 Haziran 2022 tarihinde başlanan inşası için ilk aşaması olan sahanın hazırlanması ve diğer hazırlıkların yapılmasının beş yıl süreceği düşünülmektedir. Ardından da santralin inşasına geçilecektir. Bütün bu sürecin 2 ile 5 milyar dolar arası bir yatırım gerektirdiği açıklanmıştır. Ancak Kırgızistan, projedeki kararlılığını göstermek için herhangi bir yatırımcı olmadan inşaata başlamıştır.[6] 2022 yılının Kasım ayında Fransız enerji şirketi EDF ile görüşme gerçekleştirilmiştir. 4 Mart 2023 tarihinde yapılan açıklamada yeni bir müzakere gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır ve görüşmelerin ana konusu projenin uygulanmasının mali yönlerinin ve işbirliği şartlarının daha fazla tartışılması olmuştur.[7] Ancak şirketin bu inşaatı gerçekleştireceğine dair net bir veri bulunmamaktadır.
6 Ocak 2023 tarihinde yaşanan bir gelişme ise dikkatlerin tekrardan Orta Asya’ya ve Kambar-Ata-1’e yönelmesini sağlamıştır. Zira Kırgız Cumhuriyeti Enerji Bakanlığı’nda Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan Enerji Bakanları arasında bir toplantı düzenlenmiştir. Görüşmede taraflar, Kambar-Ata-1’in inşası için bir yol haritası üzerinde anlaşmıştır. Toplantıya yönelik açıklamada bulunan Kırgız Cumhuriyeti Enerji Bakanı Taalaibek Ibraev, projeyle birlikte Kırgızistan’ın enerji ihraç eden bir ülke olacağını dile getirmiştir.
Bahse konu olan durum, Özbekistan ve Kazakistan’ı da enerji noktasında olumlu etkileyecektir. Ayrıca santralin inşası kendisiyle birlikte yol, köprü, elektrik hatlarının yapılmasını da beraberinde getirecektir. Bu durumun bölge ülkelerinin ve projeye dahil olan devletlerin ekonomilerine önemli bir katkı sağlayacağı açıktır. Zira bakanlar arasında yapılan toplantı sırasında ortak bir girişimin oluşturulması konusuna tam destek verildiği açıklanmıştır.[8]
16 Mart 2023 tarihinde Kırgız, Özbek ve Kazak heyetleri arasında bir toplantı daha düzenlenmiştir. Toplantıda taraflar, enerji bakanlarının belirlediği yol haritasının uygulanmasını tartışmış ve ana ilkelere dair taslak metinleri değerlendirmiştir. Projenin hayata geçirilmesi için gerekli olan adımlar üzerinde mutabakata varan tarafların, görüşmeleri sürdüreceği açıklanmıştır.[9]
Sonuç olarak Kırgızistan’ın Kambar-Ata-1’i inşa etme noktasında kararlı olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Bişkek, projenin tek başına inşası yerine önce uluslararası bağlamda destek bulmaya çalışmıştır. Lakin bölge dışı aktörler ve şirketlerle gerçekleştirilen görüşmelerin sonuçsuz kalması, Bişkek yönetimini Orta Asya’daki diğer aktörlere yöneltmiştir. Orta Asya’da artan enerji ihtiyacı, Bişkek-Taşkent hattında gelişen ilişkiler ve Kazakistan’ın da böyle bir projeye dahil olmak istemesi, projenin hayata geçirilme ihtimalini arttırmıştır. Bu noktada Orta Asya’nın enerji ihtiyacını karşılama noktasında önemli bir proje olarak ön plana çıkan Kambar-Ata-1, bölge devletlerini birleştiren bir proje olma özelliğine sahiptir.
[1] Emrah Kaya, “Orta Asya’nın Artan Enerji İhtiyacı ve Alternatif Yöntemler”, ANKASAM, https://www.ankasam.org/orta-asyanin-artan-enerji-ihtiyaci-ve-alternatif-yontemler/, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[2] “Dam Conflict Between Kyrgyzstan and Uzbekistan”, Climate Diplomacy, https://climate-diplomacy.org/case-studies/dam-conflict-between-kyrgyzstan-and-uzbekistan, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[3] Catherine Putz, “Kyrgyz, Uzbek, Kazakh Energy Ministers Sign Kambar-Ata-1 Roadmap”, The Diplomat, https://thediplomat.com/2023/01/kyrgyz-uzbek-kazakh-energy-ministers-sign-kambar-ata-1-roadmap/, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[4] Bruce Pannier, “Central Asia in Focus”, Caspian Policy Center, https://www.caspianpolicy.org/research/security-and-politics-program-spp/central-asia-in-focus-13526, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[5] “Kambarata HPP-1: About 1.5 Billion Soms Allocated for Preparatory Work”, 24 KG, https://24.kg/english/236257_Kambarata_HPP-1_About_15_billion_soms_allocated_for_preparatory_work/#:~:text=Kambarata%20HPP%2D1%20will%20be,installed%20capacity%20of%201%2C860%20megawatts, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[6] “Kyrgyzstan Starts Construction of the Kambar-Ata—1 Hydroelectric Power Plant”, Big Asia, https://bigasia.ru/en/content/news/business/kirgiziya-pristupaet-k-stroitelstvu-ges-kambar-ata-1/, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[7] “Состоялись переговоры французской энергетической компании «EDF Energy» по вопросу строительства Камбаратинской ГЭС-1”, https://www.gov.kg/ru/post/s/22703-kambar-ata-1-gesin-kuruu-boyuncha-frantsiyalyk-edf-energy-kompaniyasy-menen-sylshlr-zhrgzld, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[8] “Ministers of Energy of Uzbekistan, Kyrgyzstan and Kazakhstan Sign a “Road Map” for the Construction of Kambar-Ata HPP-1”, Uz Daily, https://www.uzdaily.uz/en/post/78431, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
[9] “Uzbekistan, Kyrgyzstan and Kazakhstan Discuss the Project of Kambarata HPP-1”, Kun.uz, https://kun.uz/en/news/2023/03/16/uzbekistan-kyrgyzstan-and-kazakhstan-discuss-the-project-of-kambarata-hpp-1, (Erişim Tarihi: 23.03.2023).
