12-13 Nisan 2023 tarihlerinde Özbekistan, Afganistan’ın Komşu Ülkeleri 4. Toplantısı’na ev sahipliği yapmıştır. Yedi farklı ülkenin katılım sağladığı toplantı, Semerkant’ta gerçekleştirilmiştir.[1] Pakistan, İran, Çin, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın dışişleri bakanları ve vekilleri, Afganistan’daki mevcut durumun değerlendirilmesi ve bölgesel gelişimin sağlanması konusunda görüşlerini paylaşmıştır. Toplantının temel odak noktasının ise terörle ve uyuşturucuyla mücadele olduğu bilinmektedir.
Toplantıya Özbekistan Geçici Dışişleri Bakanı Bakhtiyor Saidov başkanlık ederken; Çin heyetine Dışişleri Bakanı Qin Gang, Pakistan heyetine Dışişleri Bakan Yardımcısı Hina Rabbani Khar liderlik etmiştir. İran’ı Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, Rusya’yı Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Tacikistan’ı Dışişleri Bakanı Siraceddin Muhriddin, Türkmenistan’ı ise Dışişleri Bakanı Birinci Yardımcısı Vepa Haciyev temsil etmiştir.
“Afganistan’ın Komşu Ülkeleri” mekanizması, söz konusu ülkedeki duruma ilişkin bölgesel bir yaklaşım geliştirmek amacıyla Pakistan’ın girişimiyle 2021 yılında kurulmuştur. Bu mekanizmanın Dışişleri Bakanları düzeyindeki ilk toplantısı da 8 Eylül 2021 tarihinde Pakistan’da gerçekleştirilmiştir. İkinci toplantıya 2021 yılının Kasım ayında Tahran ev sahipliği yaparken; 31 Mart 2022 tarihindeki üçüncü toplantı ise Çin’in Tonşi kentinde düzenlenmiştir.[2]
Afganistan’ın mevcut durumuna ve geleceğine ve bu bağlamda terörle ve uyuşturucuyla mücadele konularına odaklanan toplantı; Çin’in gerek Afganistan gerekse de Orta Asya’yla bağlantılarını güçlendirmesi noktasında büyük ehemmiyet arz etmektedir. Son dönemlerde yürüttüğü aktif diplomasiyle dikkat çeken Pekin, Afganistan konusunda da farklı girişimlerde bulunmaktadır. Pekin’in Afganistan temelli bu tür girişimlerini sürdüreceği söylenebilir.
Nitekim Semerkant’taki toplantıda da Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Wang Wenbin, Çin’in Afganistan’ın erken bir tarihte istikrarlı kalkınma yoluna girmesine ve ortak bir şekilde bölgede kalıcı güvenlik, refah ve ilerleme sağlamasına yardımcı olmak için Afganistan’ın komşuları ve uluslararası toplumla koordinasyon ve işbirliğini artırmaya hazır olduğunu dile getirmiştir.[3] Bu çerçevede Pekin, bölgesel düzeyde gerçekleşecek projelerinde etkin bir aktör olmayı hedeflemektedir.
Çin Dışişleri Bakanı Qin de ülkesinin, Afganistan’ın yeniden inşası için kapasitesi dahilinde destek sağlamaya devam edeceğini belirtmiştir. Ayrıca Çin Dışişleri Bakanı komşu ülkelerle dostluk, samimiyet, karşılıklı yarar ve kapsayıcılık ilkelerine bağlı kalmak, komşularla iyi geçinmek ve onların ortağı gibi hareket etmek için birlikte çalışmaya istekli olduklarını vurgulamıştır.[4] Bununla birlikte Çin, söz konusu toplantıda Afganistan konusunda dört maddelik bir öneride bulunmuştur. Böylece Pekin yönetimi, son zamanlarda yürüttüğü barışçıl diplomasi anlayışına yeni bir halka eklemiştir.
Qin’in sunduğu teklifin ilk maddesi; Afganistan’daki terör unsurlarını ortadan kaldırmak, terörü kaynağında yok etmek ve Afganistan’ın yeniden bir sığınak haline gelmesini engellemektir. Ayrıca Qin, terörizm konusunda ortak hareket etme vurgusu da yapmış ve şu ifadeleri kullanmıştır:[5]
“Terörle mücadele, uyuşturucu kontrolü ve mülteciler konusunda bölgesel işbirliğini derinleştirmemiz, sınır kontrolünü güçlendirmemiz ve sınır ötesi terörist hareketliliğini ve istikrarsızlığı etkili bir şekilde engellemek için Afganistan’ın terörle mücadele yeteneklerini geliştirmesine müşterek şekilde yardım etmemiz gerekiyor.”
İkinci olarak; Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) sorumluluklarını yerine getirmesi gerektiğinin altı çizilmiştir. Böylece ABD, Afgan Sorunu’nun ortaya çıkmasına yol açan temel aktör olarak nitelendirilmiş ve Washington yönetiminin eylemlerinin Afgan halkına zarar verdiğinin altı çizilmiştir. Pekin’in ABD’nin Afganistan’a uyguladığı tek taraflı yaptırımları sonlandırmasını istediği bilinmektedir. Çin, bu talebini de öneri kapsamına almıştır. Ayrıca ABD’nin Afganistan’ın denizaşırı fonlarını iade etmesi gerektiği de vurgulanmıştır.[6]
Üçüncü maddede ise Taliban’a çağrı yapılarak kapsayıcı bir yönetim kurması istenmektedir. Komşu ülkeler, Taliban’a Afganistan’ın bağımsızlığına, egemenliğine ve ulusal özgüvenine saygı temelinde diğer Müslüman ülkeleri örnek almasını da tavsiye etmektedir.[7]
Qin’in sunduğu öneride son olarak Afganistan’la ilgili pratik işbirliğini devam ettirmenin önemine dikkat çekilmektedir. Bu da Afganistan’la bağların geliştirilmeye devam etmesi ve ortak girişimler vasıtasıyla ülkede ve bölgede istikrarın sağlanması amacına hizmet edecek bir öneridir. Çin’in bir önceki toplantıda gündeme getirilen Tonşi Girişimi’ni hızlandırmayı amaçladığı da görülmektedir.
Tonşi Girişimi, tüm taraflara, ilgili bölgesel ve uluslararası finans kuruluşlarına Afganistan’ın yeniden inşası ve kalkınması için finansman desteği sağlama çağrısı yapmaktadır. Bu kapsamda taraflar, insani yardım, bağlantı, ekonomi ve ticaret, tarım, enerji ve kapasite geliştirme gibi alanlarda Afganistan’ın yeniden yapılanmasını destekleme sözü vermiştir.[8] Anlaşılacağı gibi Qin, yaptığı öneriler çerçevesinde Tonşi Girişimi’nin geliştirilmesini, bölge ülkeleri arasındaki koordinasyonun güçlendirilmesini ve işbirliğinin derinleştirilmesini sağlamaya çalışmaktadır.
Qin’in ifadeleri ve sunduğu öneriler, Çin’in Afganistan konusunda ortak bir politika izleme niyetini göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Zira bölge ülkelerinin ortak kaygı ve tehdit algılarına sahip oldukları bilinmektedir. Aynı zamanda ticari ve iktisadi hedefler de Çin’in girişimleriyle paralellik arz etmektedir. Terörizm ve uyuşturucuyla mücadele konusu da Kuşak ve Yol Girşimi’nin emniyeti ve sürekliliği açısından mühimdir. Dolayısıyla bölgesel politikası ve çıkarları doğrultusunda, Pekin’in bahse konu toplantıyı önemli bir fırsat olarak değerlendirdiği söylenebilir. Ayrıca Qin’in katılımının Çin’e, Orta Asya ittifaklarını güçlendirme konusunda fırsat sunduğu da görülmektedir. Nitekim Semerkant, iki gün boyunca birçok diplomatik temsilciyi ağırlayarak çeşitli görüşmelerin yapılmasına olanak tanımıştır.
Toplantının sağladığı bir avantaj da Pekin’e Moskova’yla diyaloğu sürdürme imkanı vermesidir. Nitekim Rus mevkidaşı Sergey Lavrov’la bir araya gelen Qin, ticaretin güçlendirilmesi, taraflar arasındaki stratejik koordinasyonun ve siyasi güvenin derinleştirilmesi çağrısında bulunmuştur.[9]
Sonuç olarak mevzubahis toplantı, Çin için Afganistan politikası, Orta Asya’ya yönelik girişimler, ikili ilişkiler ve Rusya’yla münasebetler noktasında son derece verimli geçmiştir. Pekin, bölgesel bağlantıları geliştirmek, yatırımları korumak ve projelerin sürekliliğini sağlamak için Afganistan’ın ve dolayısıyla bölgenin istikrarına ehemmiyet atfetmektedir. Bu anlamda Semerkant Toplantısı’nın da Çin açısından özellikle de Qin’in dört maddelik teklifi hasebiyle arabuluculuk diplomasisine hizmet eden bir gelişme olduğu söylenebilir.
[1] “Uzbekistan’s Samarkand Hosts 4th Ministerial Meeting of Countries Neighboring Afghanistan”, Azer News, https://www.azernews.az/region/208658.html, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[2] “Minister of State for Foreign Affairs to Represent Pakistan at 4th Meeting of Neighbouring Countries of Afghanistan in Samarkand, Uzbekistan-13 April 2023”, MoFA Pakistan, https://mofa.gov.pk/curtain-raiser-minister-of-state-for-foreign-affairs-to-represent-pakistan-at-4th-meeting-of-neighbouring-countries-of-afghanistan-in-samarkand-uzbekistan-13-april-2023/, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[3] “Meeting of Afghanistan’s Neighbors Begins in Samarkand”, Tolo News, https://tolonews.com/index.php/node/182950, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[4] “Afghanistan, Meeting of Neighboring Countries in Samarkand: China Aims to Strengthen its Influence”, Agenzianova, https://www.agenzianova.com/en/news/afghanistan-in-samarkand-meeting-of-neighboring-countries-china-aims-to-strengthen-its-influence/, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[5] “Chinese FM Attends 4th Foreign Ministers’ Meeting of Afghanistan’s Neighboring Countries”, English News, https://english.news.cn/20230414/6bc39a34f8254d14ba0b311d476d6605/c.html, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[6] Aynı yer.
[7] “Chinese FM Attends 4th Foreign Ministers’ Meeting of Afghanistan’s Neighboring Countries”, China.org, http://www.china.org.cn/world/Off_the_Wire/2023-04/14/content_85228716.htm, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[8] “The Tunxi Initiative of the Neighboring Countries of Afghanistanon Supporting Economic Reconstruction in and Practical Cooperation with Afghanistan”, FMPRC, https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/wjdt_665385/2649_665393/202204/t20220401_10662024.html, (Erişim Tarihi: 14.04.2023).
[9] “Afghanistan, Meeting of Neighboring…”, a.g.m.
